متوتروکسات(methotrexate) چیست؟

متوتروکسات دارویی است که برای درمان انواع خاصی از سرطان یا کنترل بیماری های خودایمنی مانند پسوریازیس شدید یا آرتریت روماتوئید که به سایر درمان ها پاسخ نداده است، استفاده می شود.

به گروهی از داروها تعلق دارد که به عنوان ضد متابولیت شناخته می شوند.

در داروباکس می‌توانید با بهترین پزشکان متخصص روماتولوژی در شهر خود آشنا شوید، با آنها به صورت تلفنی یا آنلاین مشورت کنید و همچنین برای دریافت نوبت ویزیت حضوری اقدام کنید.

نحوه ی عملکرد متوتروکسات به چه صورت است؟

به زبان ساده داروی متوتروکسات با کاهش یا توقف رشد سلول‌های سرطانی و از دیگر کاربردهای متوتروکسات، سرکوب سیستم ایمنی بدن است.

همچنین متوتروکسات با کاهش رشد سلول‌های پوستی می‌تواند از پیشروی پسوریازیس شدید جلوگیری کند.

کاربردهای متوتروکسات:

متوتروکسات دارای طیف گسترده‌ای از اعمال اثر است. در لیست زیر به اختصار از موارد مهم کاربرد متوتروکسات نام برده می شود:

انواع خاصی سرطان ها از جمله:

خون
سینه
سرطان های غدد لنفاوی
انواع مختلف سرطان های ریه
برخی از سرطان های سر و گردن و غیره

برخی از بیماری های خودایمنی مثل:

بیماری کرون (بیماری التهابی روده است که منجر به درد شکم، اسهال شدید، کاهش وزن و سوء تغذیه می شود.)
پسوریازیس شدید (بیماری پوستی که در آن سلولهای پوستی تا ۱۰ برابر سریع تر از حد طبیعی تکثیر می شود و لکه های قرمز و پوست پوست شده در برخی از نقاط بدن ایجاد می‌کند.)
آرتریت روماتوئید های شدید و فعال (بیماری که در آن بدن به مفاصل خود حمله می‌کند و باعث درد تورم و از دست دادن عملکرد مفصل می‌شود.)
سارکوئیدوز (نوعی بیماری التهابی که اندام‌های مختلف بدن مخصوصا ریه ها و غدد لنفاوی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.)

‏ التهاب عنبیه (‏uveitis)

حاملگی های خارج رحمی

نحوه ی مصرف متوتروکسات به چه صورت است؟

قبل از شروع مصرف متوتروکسات برگه اطلاعات دارویی را مطالعه کنید و اگر سوالی داشتید از پزشک داروساز خود بپرسید.

متوتروکسات یک داروی قوی است و میزان مصرف و تعداد دفعات مصرف این دارو بر اساس شرایط پزشکی و پاسخ به درمان تعیین می‌شود.

برنامه های مختلفی برای دوز دارو(به ویژه برای درمان سرطان) وجود دارد. مصرف اشتباه این دارو ممکن است باعث عوارض جانبی جدی از جمله مرگ شود. بنابراین بسیار مهم است که دستورات پزشک خود را با دقت دنبال کنید.

به هیچ عنوان دوز خود را افزایش ندهید توجه داشته باشید در صورتی که از دارو بیشتر از مقدار تجویز شده استفاده کنید وضعیت شما سریعتر بهبود نخواهد یافت و خطر ابتلا به عوارض جانبی را افزایش خواهید داد.

هیچ وقت مصرف متوتروکسات را بدون صحبت با پزشک خود قطع نکنید.

از آنجا که این دارو از طریق پوست و ریه ها قابل جذب است و ممکن است به جنین آسیب برسانند زنانی که باردار هستند یا اقدام به بارداری کردند نباید این دارو را استفاده و یا حتی لمس یا تنفس کند.

در هنگام مصرف این دارو و مایعات زیادی بنوشید. انجام این کار به کلیه های شما کمک می کند تا دارو را از بدن خارج کنید و از عوارض جانبی آن جلوگیری کنید‌. می‌توانید قرص ها را قبل یا بعد از غذا میل کنید.

دستان خود را پس از لمس قرص ها بشویید.

دوز مصرفی متوترکسات

فرم هایی از متوتروکسات که در بازار ایران موجود است شامل فرم های تزریقی (ویال و آمپول) و قرص ها هستند‌. که در دوزهای مختلف موجود است.

اگر برای درمان پسوریازیس یا آرتریت روماتوئید از متوتروکسات استفاده می کنید پزشک ممکن است داروی شما را با دوز کم شروع کند و به تدریج جذب را افزایش دهد یا حتی ممکن است یک بار درهفته تجویز کند. این دستور عمل ها را با دقت دنبال کنید.

پزشک ممکن است متوتروکسات را طبق یک برنامه چرخشی برای شما تجویز کند. ممکن است نیاز باشد ۲ یا ۳ بار در هفته دارو را مصرف کنید و بقیه روزهای هفته استفاده نکنید‌.

‏آرتریت روماتوئید:

دوز شروع معمول ۷.۵ میلی گرم یک بار در هفته که به آرامی تا ۲۰ تا ۲۵ میلی گرم در هفته می توان افزایش داد.

بیماری کرون:

دوز معمول برای جلوگیری از شعله ور شدن بیماری ۱۰ تا ۲۵ میلی گرم یک بار در هفته

پسوریازیس:

دوز معمول ۲.۵ تا ۱۰ میلی گرم یک بار در هفته می توان به آرامی تا ۳۰ میلی گرم در هفته افزایش داد.

سرطان ها:

دوز مصرفی برای سرطان‌های مختلف و بسته به تشخیص پزشک معالج متفاوت است. در سرطان ها بیشتر از فرم های تزریقی متوتروکسات استفاده می‌شود.

توجه داشته باشید اگر برای درمان بیماری های خودایمنی از جمله آرتریت روماتوئید از متوتروکسات استفاده می کنید ممکن است ۳ تا ۶ هفته طول بکشد تا علائم شما بهبود یابد و ۱۲ هفته یا بیشتر طول بکشد تا اثر کامل متوتروکسات را احساس کنید.

عوارض جانبی متوتروکسات

اگر پزشک این دارو را برای شما تجویز کرده است تشخیص داده که مصرف این دارو بیشتر از مضرات آن به سود شماست.

در زیر به برخی از شایع‌ترین عوارض جانبی متوتروکسات اشاره شده است:

حالت تهوع استفراغ
سرگیجه و خواب‌آلودگی
سردرد
تورم و درد لثه ها
کاهش اشتها
قرمزی‌ چشم ها
ریزش مو

در صورت تشدید هر یک از این علائم سریعاً به پزشک مراجعه کنید.

برخی از عوارض جانبی متوتروکسات می‌تواند بسیار جدی باشد. اگر هر کدام از این علائم را تجربه کردید سریعاً به پزشک مراجعه کنید:

تاری دید یا از دست دادن ناگهانی بینایی
زرد شدن پوست بدن یا چشم ها می‌تواند نشانه نارسایی کبدی باشد.
سرفه پایدار به همراه درد قفسه سینه و مشکلات تنفسی می‌توانند نشانه های التهاب ریه است.
تورم دست ها و پاها می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات کلیوی باشد.
تب و لرز، دردهای ماهیچه، گلودرد می تواند نشانه ای از عفونت باشد.
خونریزی از لثه ها، ادرار خونی، استفراغ خونی که می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات خونی باشد.
راش یا تاول شدید بر روی پوست، دهان، چشم و غیره
مدفوع سیاه، استفراغ خونی می‌تواند نشانه خونریزی گوارشی باشد‌.
بی حسی و ضعف یک طرفه یا دو طرفه بدن
از دست دادن هوشیاری
تشنج
تغییرات و نامنظمی ضربان قلب

واکنش آلرژیک بسیار جدی با این دارو نادر است با این حال در صورت مشاهده علائم آلرژیک از جمله:

فوراً به اورژانس مراجعه کنید.

متوتروکسات می‌تواند باعث عوارض جانبی دیگری نیز شود. در صورت مشاهده هرگونه علائمی که در لیست بالا به آن اشاره نشده به پزشک خود مراجعه کنید.

برای اطلاع از موارد مصرف، نحوه مصرف، عوارض و تداخلات دارویی این دارو بهتر است از سرویس مشاوره دارویی داروباکس استفاده کنید.

موارد احتیاط و هشدارها در مصرف متوتروکسات

قبل از مصرف متوتروکسات اگر به این دارو حساسیت دارید به پزشک خود اطلاع دهید.

قبل از استفاده از این دارو سابقه پزشکی خود را به پزشک خود اطلاع دهید به خصوص:

بیماری های کبدی و کلیوی
بیماری های ریوی مانند فیبروز ریه
مصرف الکل
سیستم ایمنی سرکوب شده
سابقه ی مصرف کورتون طولانی مدت
اختلالات سلول های خونی یا مغز استخوان
بیماری‌های معده یا روده مانند زخم معده، کولیت اولسراتیو
هرگونه عفونت فعال مانند آبله مرغان یا تماس اخیر با آن
کمبود فولیک اسید

عفونت:

متوتروکسات احتمال ابتلای شما به عفونت را افزایش می‌دهد و می‌تواند عفونت‌های فعلی را بدتر کند. بنابراین برای جلوگیری از شیوع عفونت دست های خود را به خوبی بشویید و از تماس با افرادی که ممکن است عفونت را به شما انتقال دهند، خودداری کنید.

واکسیناسیون:

بدون موافقت پزشک خود واکسیناسیون انجام ندهید و از تماس با فردی که اخیراً واکسن زنده دریافت کرده است (مانند واکسن آنفولانزا) خودداری کنید.

کاهش هوشیاری:

این دارو ممکن است شما را گیج یا خواب آلوده کند مصرف همزمان الکل و مواد مخدر می تواند باعث افزایش سرگیجه و خواب آلودگی شما شود.

لذا تا زمانی که از هوشیاری خود اطمینان حاصل نکرده‌اید رانندگی نکنید و کارهایی را که نیاز به هوشیاری دارد انجام ندهید.

آفتاب:

این دارو ممکن است حساسیت شما را نسبت به آفتاب بیشتر کند. به هنگام مصرف متوتروکسات سعی کنید در معرض نور مستقیم خورشید قرار نگیرید.

در فضای باز از ضد آفتاب استفاده کنید و لباس محافظ بپوشید. اگر دچار آفتاب سوختگی یا تاول های پوستی یا قرمزی شدید، فوراً به پزشک خود اطلاع دهید.

باروری مردان:

این دارو می تواند روی باروری در مردان و زنان تاثیر بگذارد. جزئیات بیشتر را از پزشک خود بپرسید.

بارداری:

در طول بارداری نباید از متوترکسات استفاده شود. متوتروکسات ممکن است به نوزاد متولد شده آسیب برساند.

قبل از شروع مصرف این دارو ، پزشک باید آزمایش بارداری انجام دهد.

هنگام استفاده از متوترکسات نباید باردار شوید. زنان در سنین باروری باید هنگام استفاده از این دارو و به مدت 6 ماه پس از آخرین دوز، از روش جلوگیری مطمئن استفاده کنند.

مردان باید هنگام استفاده از این دارو و به مدت 3 ماه پس از آخرین دوز، از روش مطمئن کنترل بارداری استفاده کنند تا امکان بارداری شریکشان به صفر برسد.

اگر در طول مصرف متوتروکسات باردار شدید، بلافاصله دارو را قطع کنید و در مورد خطرات این دارو با پزشک خود صحبت کنید.

شیردهی:

متوترکسات به شیر مادر منتقل می شود و ممکن است به نوزاد شیرخوار آسیب برساند. شیردهی در هنگام استفاده از این دارو و حداقل 1 هفته پس از پایان درمان توصیه نمی شود. قبل از شیردهی با پزشک خود مشورت کنید.

اسید فولیک:

هنگام مصرف متوتروکسات ممکن است برای شما قرص اسید فولیک تجویز شود که در واقع ویتامین ب ۱۹ است. اسید فولیک به حفاظت از سلول های سالم بدن کمک می کند و برخی از عوارض جانبی متوتروکسات را کاهش می دهد.

یک قرص اسید فولیک ۵ میلی گرمی یک بار در هفته، روز بعد از مصرف متوتروکسات
اگر هنوز عوارض جانبی دارو آزاردهنده باشد پزشک ممکن است دوز اسید فولیک را افزایش دهد.

دوز تجویزی متوتروکسات:

هنگامی که برای اولین بار درمان را شروع می‌کنید، پزشک شما ممکن است هر یک تا دو هفته چکاپ و آزمایش خون (شامل: شمارش کامل سلول های خونی، آزمایشهای عملکرد کبد و کلیه، آزمایش بارداری و…) درخواست کند که برای بررسی اثرگذاری متوترکسات و عوارض جانبی آن است. بسته به نتایج آزمایش پزشک ممکن است دوز متوتروکسات شما را افزایش یا کاهش دهد.

هنگامی که پزشک دوز درمانی مناسب شما را پیدا کرد هر دو تا سه ماه بسته به صلاح دید پزشک خود نیاز به چکاپ و آزمایش خون دارید.

مهم است که هر دوز را در زمان تعیین شده مصرف کنید. اگر یک دوز فراموش کردید بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرید تا یک برنامه جدید درمانی شروع شود. به هیچ عنوان برای جبران، دوز را دوبرابر نکنید.

تداخلات دارویی متوترکسات با سایر داروها

تداخلات دارویی ممکن است نحوه عملکرد داروهای شما را تغییر دهد یا خطر ابتلا به عوارض جانبی جدی را افزایش دهد در این لیست همه تداخلات دارویی احتمالی نوشته نشده است پس قبل از مصرف متوتروکسات لیستی از تمام داروهایی را که استفاده می‌کنید در اختیار پزشک خود قرار دهید.

برخی از محصولاتی که ممکن است با این دارو تداخل داشته باشند عبارتند از:

داروهایی که می تواند مشکلات کلیوی ایجاد کند مانند سیس پلاتین
داروهایی که می تواند مشکلات کبدی ایجاد کند مانند آزاتیوپرین، سولفاسالازین، رتینوئیدها
برخی از آنتی بیوتیک ها مانند: کلرامفنیکل، تتراسایکلین، آموکسی سیلین، پنی سیلین، کلیندامایسین، کوتریموکسازول، سولفونامیدها و…
واکسن های حاوی ویروس زنده مانند: واکسن آنفولانزا، MMR، ب ث ژ، آبله مرغان و غیره
داروهای ضد صرع مانند: فنی‌توئین، کاربامازپین
تئوفیلین
داروهای غیر استروئیدی ضد التهابی (NSAID) مانند ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک، کتورولاک و غیره
داروهای معده مهارکننده پمپ پروتون (PPI) مانند: امپرازول و پنتوپرازول
مصرف کافئین و الکل
برخی از مکمل های دارویی و ویتامین ها مانند: کلسیم، امگا ۳، ویتامین ب ۱۲ ، ویتامین C، ویتامین D و فولیک اسید

توجه داشته باشیم فولیک اسید عوارض جانبی دارو را کاهش می‌دهد؛ ولی باعث کاهش اثرگذاری متوتروکسات می‌شود.

علائم اوردوز با متوتروکسات

اگر از متوتروکسات بیش از حد استفاده کردید و علائمی جدی مانند مشکلات تنفسی داشتید سریعاً با اورژانس تماس بگیرید.

مصرف بیش از حد متوتروکسات می‌تواند کارکرد ارگانهای داخلی بدن را به مخاطره بیندازد و حتی منجر به مرگ شود‌.

از شایع ترین علائم اوردوز با متوتروکسات می‌توان به لیست زیر اشاره کرد:

حالت تهوع و استفراغ شدید
اسهال شدید
مدفوع خونی و خونریزی گوارشی
نارسایی کبدی و کلیوی

منابع:

nhs, medlineplus, webMD, drugs, drugbank, medscape

متوتروکسات چیست و چه کاربردی دارد؟