هپاتومگالی اصطلاحی پزشکی برای بزرگی کبد است. این وضعیت بیشتر علامت یک بیماری است تا اینکه خودش بیماری باشد. گاهی اوقات هپاتومگالی ممکن است همراه با سایر علائم بیماری باشد. در اصل علائم بزرگی کبد بستگی به نوع بیماری زمینه‌ای ایجاد کننده آن دارد.
کبد یکی از مهمترین اندامهای بدن است. سموم را از خون خارج می‌کند، از گوارش حمایت می‌کند و به تنظیم هورمونها و کلسترول کمک می‌کند. در کل، کبد بیش از ۵۰۰ وظیفه مهم در بدن را انجام می‌دهد. کبد تنها اندام داخلی بدن است که پس از جراحی رشد کرده و به اندازه قبل بر می‌گردد که امکان زندگی برای فرد اهدا کننده را فراهم می‌کند. اگر بخشی از کبدتان را اهدا کنید، دوباره تا رسیدن به اندازه اصلی خود رشد خواهد کرد. با دریافت بخشی از کبد دیگری، باز هم رشد خواهد کرد. اگر بزرگی کبد داشته باشید ممکن است یکی از موارد زیر را داشته باشید:
- بیماری کبدی
- سرطان همانند لوسمی
- بیماری ژنتیکی
- اختلالات قلبی عروقی
- عفونت
- مسمومیت با ماده سمی
بسیاری از علائمی که موجب هپاتومگالی می‌شوند، می‌توانند قابلیت کبد برای انجام وظایف و کمک به بدن را مختل کنند. اگر چه هپاتومگالی همیشه دلیلی برای بررسی سلامت بیمار است اما جزو شرایط ایجاد کننده فوریتهای پزشکی محسوب نمی‌شود. در صورت مشاهده علائم یا نشانه‌های بزرگ شدن کبد با پزشک خود تماس گرفته و نوبت مراجعه مشخص کنید.
نشانه‌ها و علائم بزرگی کبد چیست؟
بزرگی کبد خودش به تنهایی موجب هیچ علامتی نمی‌شود. اما اگر یک بیماری زمینه‌ای موجب بزرگی کبد شده باشد، شخص دچار علائم زیر خواهد شد:
- زردی پوست و داخل چشمها
- دردهای عضلانی
- خستگی
- خارش
- تهوع
- استفراغ
- درد شکمی
- کاهش اشتها
- ورم پا و ساق پا
- کبودی سریع
- کاهش وزن
- بزرگ شدن شکم
این علائم نیازمند بررسی توسط پزشک هستند. در صورتی که علائم زیر را دارید فورا با اورژانس تماس بگیرید:
- درد شکمی شدید
- تب و زردی
- استفراغ خونی یا به شکل پودر قهوه
- تنگی نفس
- مدفوع سیاه، خاکستری یا همراه با خون
این علائم به عنوان فوریتهای پزشکی شناخته می‌شوند.
علل بزرگی کبد
چندین بیماری یا علل زمینه‌ای می‌تواند موجب بزرگی کبد شود. برای برخی افراد، بزرگی کبد ناشی از مصرف زیاد سموم از جمله الکل، داروهایی همچون استامینوفن (تیلنول) یا مکملهاست. قرار گرفتن در معرض دوزهای بالای مواد سمی همچون الکل، داروها یا مکملها می‌تواند موجب سیروز (اسکار) کبد شود.
بیماریهای کبد
- سیروز: صدمه پیشرفته و زخم کبد به علت سمومی مثل الکل
- هپاتیت: هپاتیت ایجاد شده بوسیله ویروس هپاتیت A، B و C یا ایجاد شده بوسیله عفونتهای مونونوکلئوز.
- کبد چرب غیر الکلی (NAFLD): تجمع چربی در کبد به دلیلی غیر از الکل. این بیماری به عنوان استئاتوزیس هم مشخص می‌شود و با اختلال عملکرد کبد همراه است. بر خلاف کبد چرب الکلی، ناشی از مصرف زیاد الکل نیست بلکه معمولا به علت بیماریهایی همچون دیابت یا رژیمهای با چربی و کلسترول بالا است.
- کبد چرب الکلی: مصرف زیاد الکل می‌تواند منجر به تجمع سلولهای چربی در کبد می‌شود. پزشکان به این وضعیت به عنوان استئاتوزیس اشاره می‌کنند. استئاتوزیس معمولا با قابلیت کبد برای انجام عملکردهای حیاتیش تداخل داشته باشد. در موارد شدید، کبد چرب الکلی منجر به زخم کبد (اسکار) یا سیروز کبدی می‌شود.
- آمیلوئیدوز: اختلالی که موجب تجمع غیر عادی پروتئین در کبد می‌شود.
- بیماری ویلسون که موجب تجمع مس در کبد می‌شود.
- هماتوکروماتوز که موجب تجمع آهن در کبد می‌شود.
- بیماری گوشر: اختلالی که موجب تجمع مواد چرب در کبد می‌شود.
- کیست کبد: کیستهای پر از مایع در کبد
- تومورهای غیر سرطانی از جمله همانژیوم و آدنوم
- انسداد کیسه صفرا یا مجاری صفراوی
- هپاتیت سمی
سرطانهای موجب بزرگی کبد
- لنفوم یا سرطان خون در سیستم لنفوم
- لوسمی یا نوعی از سرطان خون مغز استخوان
- میلوم چندگانه یا یک نوع از سرطان مغز استخوان ویژه سلولهای پلاسما
- سرطان کبد: سرطانهایی که از کبد منشان می‌گیرند به عنوان سرطانهای اولیه کبد شناخته می‌شوند و آنهایی که در جای دیگر بوجود آمده و به کبد می‌رسند، سرطانهای ثانویه کبد یا متاستاز کبد نام دارند.
مشکلات قلب و عروق
- انسداد عروقی که کبد را پاکسازی می‌کنند (سندرم بود چیاری)
- نارسایی قلبی: رگ ورودی، رگی ست که خون کبد را تامین می‌کند. نارسایی قلبی می‌تواند موجب مشکلات گردش خون شود که فشار روی رگ ورودی را افزایش می‌دهد. به مروز زمان، این امر موجب بزرگی کبد می‌شود. ببعضی از پزشکان به مشکلات کبدی مربوط به قلب به عنوان کبد قلبی عروقی نام می‌برند.
- التهاب بافت اطراف قلب یا پدیکاردیت
استئاتوزیس کبد
استئاتوزیس کبد اصطلاحی برای تجمع چربیها در کبد است. کبد معمولا چربی را ذخیره نمی‌کند، عوامل زیر می‌تواند موجب این امر شود:
- چاقی
- افزایش سطح چربی در خون یا هیپرلیپیدما
- مقاومت انسولینی
- دیابت نوع ۲
- اختلال استفاده از الکل
- هپاتیت C
چهار درجه متفاوت از استئاتوزیس کبد وجود دارد. این درجه بندیها بستگی به درصد سلولهای چربی دارد که وزن کلی کبد را ایجاد می‌کنند. درجه بندیها به صورت زیر هستند:
- درجه ۰ (سالم): سلولهای چربی ۰ تا ۵% وزن کلی کبد را تشکیل می‌دهد.
- درجه ۱ (خفیف): سلولهای چربی ۵ تا ۳۳ درصد وزن کلی کبد را تشکیل می‌دهد.
- درجه ۲ (متوسط): سلولهای چربی ۳۴ تا ۶۶ درصد وزن کلی کبد را تشکیل می‌دهد.
- درجه ۳ (شدید): سلولهای چربی بیش از ۶۶ درصد وزن کلی کبد را تشکیل می‌دهد.
عوامل خطر برای بزرگی کبد
- استفاده زیاد از الکل: نوشیدن مقدار زیاد الکل می‌تواند به کبد صدمه بزند.
- دوزهای بالای داروها، ویتامینها یا مکملها: مصرف مقادیر بیش از مقدار توصیه شده ویتامینها (مثل ویتامینهای محلول در چربی)، داروهای بدون نسخه یا داروهای تجویزی صدمه به کبد را افزایش می‌دهد. مصرف زیاد استامینوفن، شایعترین علت نارسایی حاد کبد است. به جز این، ماده تشکیل دهنده در داروهای مسکن همانند تیلنول در بیش از ۶۰ داروی بدون نسخه و تجویزی وجود دارد. اگر می‌خواهید بدانید چه داروهایی مصرف می‌کنید، برچسب روی داروها را بخوانید و به دنبال کلمه استامینوفن، acetam، APAP باشید. اگر زیاد مطمئن نیستید با پزشکتان مشورت کنید.
- مکملهای گیاهی: مکملهای خاصی همچون کوهوش سیاه، افدرا و سنبل الطیب می‌توانند خطر صدمه به کبد را افزایش دهند.
- عفونتها: بیماریهای عفونی ویروسی، باکتریایی یا انگلی می‌تواند خطر صدمه به کبد را افزایش دهد.
- ویروسهای هپاتیت: هپاتیت A، B و C می‌تواند موجب صدمه به کبد شود.
- عادتهای غذایی نادرست: افزایش وزن خطر بیماری کبدی را افزایش دهد مثل خوردن غذاهای ناسالم همانند غذاهای با چربی با قند زیاد.
عوامل خطر سبک زندگی نیز می‌توانند خطر هپاتومگالی را افزایش دهد. این عوامل خطر عبارتند از:
- مصرف زیاد الکل
- تاتو، انتقال خون و رابطه جنسی محافظت نشده که شما را در معرض خطر HIV و هپاتیت B و C است.
- سفر به کشورهای خارجی که خطر ابتلا به مالاریا در آنجا زیاد است
- مصرف گیاهانی همچون افدرای چینی، سنفیتون و دارواش.
اگر نگران هپاتومگالی هستید، با پزشک خود صحبت کنید. همیشه در مورد مکملها و یا داروهای بدون نسخه که مصرف می‌کنید به پزشک خود اطلاع دهید.
تشخیص
پزشک به هنگام معاینه ابتدا با لمس شکم شروع می‌ند تا اندازه کبد، شکل و بافت آن را مشخص کند. البته این معاینه به تنهایی برای تشخیص بزرگی کبد کافی نیست. اندازه و وزن کبد با افزایش سن به طور طبعی افزایش پیدا می‌کند. برای کودکان، کبد معمولا توسط دهانه آن اندازه گیری می‌شود که از طریق ضخیم ترین قسمت آن از بالا به پایین است. کبد بزرگسالان از طول اندازه گیری می‌شود.
پژوهشی در سال ۲۰۰۳ از سونوگرافی برای تخمین میانگین قطر کبد یک بزرگسال استفاده شد. داده‌های زیر از ۲۰۸۰ نفر در سنین بین ۱۸ تا ۸۸ سال جمع آوری شد. در این تحقیق، فقط ۱۱ درصد افراد کبدی بزرگتر از ۱۶ سانتی متر داشتند. میانگین اندازه کبد با سن فرق می‌کند و می‌تواند به صورت زیر باشد:
- ۶/۴ سانتی متر برای ۱ تا ۳ ماهگی
- ۷/۶ سانتی متر برای ۴ تا ۹ ماهگی
- ۸/۵ سانتی متر برای ۱ تا ۵ سال
- ۱۰/۵ سانتی متر برای ۱۱ سالگی
- ۱۱/۵ تا ۱۲/۱ سانتی متر برای ۱۲ تا ۱۶ ساله
- ۱۳/۵ ± ۱/۷ برای زنان بزرگسال
- ۱۴/۵ ± ۱/۶ سانتی متر برای مردان بزرگسال
شکل بدن، وزن و جنس می‌تواند بر اندازه کبد تاثیر بگذارد. پزشک به هنگام معاینه کبد برای وجود علائم هپاتومگالی این موارد را در نظر می‌گیرد. اگر پزشک به بزرگی کبد مشکوک شود، شخص را به انجام سایر تستها و روشهای زیر توصیه می‌کند:
- آزمایش خون: یک نمونه خون برای تعیین سطح آنزیمهای کبدی و تعیین ویروسهایی که می‌توانند موجب بزرگی کبد شوند، تست می‌شود.
- عکس رادیولوژی شکم که یک روش غیر تهاجمی برای بررسی اندامهای شکم است
- انجام سی تی اسکن شکم برای تصاویر با کیفیت بالا از شکم
- MRI برای تصاویر با کیفیت بالا از اندامهای شکم
- الاستوگرافی رزونانس: یک نقشه بصری (الاستوگرام) از سفتی بافت کبد ایجاد می‌ند. این تست غیر تهاجمی را می‌توان جایگزین نمونه برداری کبد کرد.
- سونوگرافی شکم که از امواج برای بررسی کبد و سایر اندماهای شکم استفاده می‌کند
- برداشتن نمونه بافت کبد برای آزمایشگاه (نمونه برداری کبد): یک نمونه برداری از کبد با استفاده از یک سوزن نازک بلند که از طریق پوست وارد کبد می‌شود، انجام می‌گیرد. سوزن هسته بافت را بیرون می‌کشد که برای تست به آزمایشگاه فرستاده می‌شود.
درمان بزرگی کبد
درمان برای بزرگی کبد شامل درمان علت زمینه‌ای است. بخشهای زیر برخی از علل احتمالی و درمان مربوط به آنها را با جزئیات بیشتر بیان می‌کند.
هپاتیت
درمان برای هپاتیت بستگی به نوع هپاتیت شخص دارد. تفاوت انواع و درمانهای مربوط به آن عبارتند از:
- هپاتیت A: هیچ درمان خاصی برای هپاتیت A وجود ندارد. اکثر افراد طی چند هفته یا چند ماه بطور کامل خوب می‌شوند:
- هپاتیت B: هیچ درمان خاصی برای هپاتیت ب حاد وجود ندارد. درمان برای هپاتیت ب مزمن شامل داروهای ضد ویروس برای کاهش صدمه و افزایش طول عمر است.
- هپاتیت C: عفونت مزمن هپاتیت C نیاز به درمان با داروهایی به نام ضد ویروسهای با عملکرد مستقیم دارد. درمان معمولا ۱۲ تا ۲۴ هفته، بسته به شدت صدمه کبد، طول می‌کشد.
- هپاتیت D: افراد مبتلا به این نوع هپاتیت با آلفا- اینترفرون پگ شده درمان می‌شوند.این دارو به کند شدن روند بیماری کمک می‌کند. افرادی که در مرحله آخر بیماری کبدی هستند باید پیوند کبد روی آنها صورت گیرد.
کبد چرب الکلی
درمان کبد چرب الکلی شامل درمان اختلال مصرف الکل است. این روش معمولا شامل یک یا چند مورد زیر است:
- انجام مرحله سم زدایی طبی تحت نظر پزشک
- تلاش برای درمانهای رفتاری مانند درمان روان شناختی رفتاری یا درمان تقویت انگیزشی
- خانواده درمانی
- گروه درمانی
- درمان هر گونه بیماری روانی همزمان
کبد چرب غیر الکلی
درمان برای کبد چرب غیر الکلی بستگی به علت ایجاد کننده آن دارد. برخی از گزینه‌های احتمالی درمان عبارتند از:
- ایجاد تغییرات غذایی از جمله کاهش مصرف کلسترول و چربیها
- کنترل سطح قند خون
- کنترل بیماریهای زمینه‌ای مثل افزایش سطح انسولین و دیابت نوع ۲
سرطان
درمان برای سرطان کبد تا حدودی بستگی به اولیه یا ثانویه بودن سرطان دارد. عوامل دیگری که باید مد نظر قرار داد شامل اندازه و مرحله سرطان است. برخی از روشهای درمان عبارتند از:
- شیمی درمانی
- پرتو درمانی
- ایمونوتراپی
- جراحی برداشتن تومور
- پیوند کبد
نارسایی قلبی
اگر چه تا کنون هیچ درمانی برای نارسایی قلبی وجود ندارد اما درمانهایی هستند که به کنترل بیماری و پیشگیری از اختلالات بیشتر کمک می‌کنند. برخی از انواع آن عبارتند از:
تغییرات سبک زندگی همانند:
- ترک سیگار
- اجتناب از قهوه یا محدود کردن آن
- خودداری از مصرف الکل
- مدیریت استرس
- کاهش وزن در صورت نیاز
- خوردن رژیم غذایی سالم
مصرف داروهایی همچون:
- بازدارنده‌های آنزیم تبدیل آنژیوتنسین
- مسدود کننده‌های گیرنده آنژیوتنسین ۲
- بتا بلوکرها
- دیورتیک ها (مدرها)
انجام جراحی برای تصحیح بی نظمی‌ها یا عروق مسدود شده
بزرگی کبد در بارداری
بعضی از زنان به هنگام بارداری دچار بزرگی کبد می‌شوند. بعضی از علل هپاتومگالی در دوران بارداری می‌تواند به میزان زیادی بر سلامت مادر و جنین اثر بگذارد. در نوزادان، هعفونتهای هپاتیت B می‌تواند شدید یا حتی کشنده باشد. حدود ۹۰% زنان با هپاتیت B شدید عفونت را به بچه منتقل می‌کنند. احتمال انتقال برای هپاتیت B مزمن کمتر است و تا حدود ۱۰ تا ۲۰% از طریق مادر به کودک منتقال می‌شود. زنان بارداری که کبد چرب الکلی یا کبد چرب غیر الکلی در افزایش خطر ایجاد هپاتومگالی و سایر اختلالات افزایش می‌دهند.
در کودکان چطور است؟
کودکان می‌توانند در اثر کبد چرب غیر الکلی یا استئاتوهپاتیت (NASH) دچار هپاتومگالی شوند. بعدا فرم پیشرفته NFALD بوجود می‌آید. کودکانی که این بیماری را دارند معمولا علائم ظاهری ندارند. وقتی علائم بروز می‌کنند شامل خستگی و درد در قسمت فوقانی شکم است. پژوهشگران هنوز نمی‌دانند که علت NFALD در کودکان چیست. با این حال، به نظر می‌رسد این بیماری در بین کودکان با شرایط زیر بیشتر دیده شود:
- چاقی
- اختلالات چربی بالا
- مقاومت انسولینی
- دیابت نوع ۲ یا پیش دیابتی
- هپاتیت C
آیا هپاتومگالی ملایم خطرناک است؟
میزان خطرناک بودن بزرگی کبد جزئی به دلیل بزرگ شدن آن بستگی دارد. برای افراد مبتلا به کبد چرب غیر الکلی، کبد کمی بزرگ شده بعید است تهدید بزرگی برای سلامتی باشد. با این حال، این می‌تواند علامتی برای فرد باشد که باید به فکر ایجاد برخی از شیوه‌های زندگی باشد. ظاهرا شرایط خاصی می‌تواند باعث شود کبد کمی بزرگ شود و در صورت درمان نشدن، به طور قابل توجهی بزرگ شده و اسیب دیده باشد. چنین شرایطی عبارتند از:
- اختلال مصرف الکل
- هپاتیت B، C و D
- سرطان
در کل، هپاتومگالی ملایم مشخص می‌کند که زمان مراجعه به پزشک برای بررسی کامل بدن است.
چشم انداز درمان
انتظارات از درمان در افراد مبتلا به بزرگی کبد بستگی به علت هپاتومگالی و میزان صدمه به کبد دارد. افراد مبتلا به هپاتیت A و هپاتیت B حاد معمولا بدون درمان بهبود می‌یابند. افرادی که در مراحل اولیه کبد چرب غیر الکلی هستند نیز چشم انداز مثبتی دارند. کبدی که به میزان جزئی صدمه دیده باشد، در صورتی که شخص تغییرات سبک زندگی را در مراحل اولیه انجام دهد، خودش درمان می‌شود. افرادی که انواع دیگری از صدمه به کبد را دارند لازم است از پزشک خود در مورد وضعیت درمان سوال کنند.
پیشگیری
برای کاهش صدمه به کبد و جلوگیری از بزرگ شدن آن بهترین راه پیشگیری از صدمه به آن و مراقبت خوب و تغییر سبک زندگی است. ترفندهای زیر ممکن است به شما کمک کنند:
- رژیم غذایی سالم: یک رژیم غذایی سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل انتخاب کنید.
- استفاده از داروها به طور جداگانه و مخلوط نکردن داروها بدون تایید پزشک
- محدود کردن قرار گرفتن در معرض مواد سمی همچون مواد شیمیایی در محصولات پاک کننده و رنگها
- عدم استفاده مشترک از وسایل اصلاح همانند تیغ ریش تراشی یا موچین
- استفاده از سوزن مشترک
- دنبال کردن یک رژیم غذایی سالم که مواد اشباع و اسیدهای چرب آن پایین است
- ورزش منظم
- حفظ وزن متناسب
- مراجعه منظم به پزشک برای معاینه
- ترک سیگار
- استفاده درست از مکملها: در مورد خطرات و فواید مکملها قبل از مصرف با پزشک خود صحبت کنید. بعضی از درمانهای طب سنتی می‌تواند به کبد صدمه بزند.
خلاصه کلام
هپاتومگالی اصطلاحی پزشکی برای بزرگی کبد است. این وضعیت نشانه یک بیماری است نه اینکه خودش بیماری باشد. برخی از بیماریهایی که موجب بزرگی کبد می‌شوند شامل بیماری کبد چرب، اختلال مصرف الکل، هپاتیت و سرطان هستند. ممکن است شخصی دچار بزرگی کبد شده باشد اما متوجه آن نشود. البته اگر کبد به میزان زیادی بزرگ شود، دچار ناخوشی و حس پر بودن در سمت راست بالای شکم می‌شود. بعضی از بیماریهای کبد در صورتی شناسایی به موقع و رفتن به سمت درمان در مراحل اولیه، درمان پذیر هستند. کسی که در مورد سلامت کبد خود نگران است باید برای تشخیص و درمان مناسب آن به پزشک مراجعه کند.
منابع
