ورم معده یا گاستریت اصطلاحی کلی برای مجموعه‌ای از مشکلات ناشی از التهاب پوشش معده است. ورم معده علتهای زیادی دارد. این عارضه می‌تواند حاد یا مزمن باشد که در حالت حاد التهاب شدید ناگهانی به وجود می‌آید. ورم معده مزمن شامل التهاب طولانی مدتی ست که برای سالهای سال در صورت درمان نشدن، طول بکشد. فرم حاد معمولا موجب علائم می‌شود که بدون انجام درمان پس از چند روز از بین خواهد رفت. گاستریت مزمن ممکن است بدون هیچ علامتی در بدن باقی بماند اما بعدها فرد را دچار مشکل کند. گاستریت فرسایشی شایعترین نوع بیماری است. این نوع معمولا زیاد باعث التهاب نمی‌شود اما منجر به خونریزی و زخم در پوشش معده می‌شود و خطر سرطان معده را افزایش می‌دهد. هلیکوباکتر پیلوری یکی از علل اصلی ورم معده است و به نظر می‌رسد در معده ۵۰ درصد مردم دنیا وجود داشته باشد. در مورد اکثر افراد ورم معده خیلی جدی نیست و با درمان به سرعت رفع می‌شود.
علائم ورم معده
یک سری از علائم هستند که شاخصه ورم معده هستند. افراد مبتلا به این بیماری مکرر دچار درد شکم می‌شود. درد اغلب در بخش بالای وسط شکم یا در بخش بالای چپ معده است. درد اغلب به سمت کمر هم منتشر می‌شود.
علائم ورم معده به اختصار شامل موارد زیر هستند:
- آروغ زدن
- نفخ شکم
- کاهش اشتها
- تهوع
- استفراغ
- احساس پری در بالای شکم پس از خوردن
- سوزش در بالای شکم که ممکن است پس از خوردن بدتر یا بهتر شود
- سکسکه
- سو هاضمه
- سوزش یا درد معده بین وعده‌های غذایی یا به هنگام شب
در مواردی که التهاب معده شامل استفراغ می‌شود، ظاهر استفراغ ممکن است روشن، زرد یا سبز باشد. استفراغ ممکن است حاوی خون نیز باشد.
استفراغ خونی یکی از علائم گاستریت شدید است. علائم دیگر ورم معده شدید شامل تنگی نفس، درد قفسه سینه، معده درد شدید و اسهال بدبو.
در صورتی که هر یک از علائم زیر را داشتید به اورژانس مراجعه کنید:
- استفراغ خونی
- مقدار زیاد استفراغ زرد یا سبز
- مدفوع خونی یا سیاه
- درد شکم همراه با تب
- سرگیجه و غش
- نبض تند
- تعریق زیاد
- تنگی نفس
ورم معده ممکن است همراه با همه علائم بالا یا هیچ علامتی باشد. خون در استفراغ یا مدفوع خونی ممکن است نشانه خونریزی در معده باشد چون التهاب معده می‌تواند تشکیل زخمها را تقویت کند. اگر این مورد رخ دهد، باید به دنبال مراقبتهای فوری باشید. خستگی ممکن است نشانه خونریزی در معده باشد چون خستگی همراه با کم خونی فقر آهن بوجود می‌آید (که از کمی خون بدن بوجود می‌آید).
علائم ورم معده ممکن است ناگهانی باشند و مدت کوتاهی طول بکشند (در مورد گاستریت ناشی از ویروس). به عبارت دیگر بعضی از افراد گاستریت مزمن دارند که علائم برای ماه‌ها یا سالها طول می‌کشد.
اختلالات ناشی از ورم معده
ورم معده در صورت درمان نشدن می‌تواند منجر به یک سری از بیماریهایی شود. گاستریت می‌تواند فرسایشی باشد به این معنا که تخریب دیواره معده همراه با التهاب است یا غیر فرسایشی که فقط موجب التهاب می‌شود. اختلالات ناشی از ورم معده درمان نشده عبارتند از:
- کم خونی: گاستریت فرسایشی می‌تواند موجب خونریزی مزمن شود که به نوبه خود می‌تواند منجر به کم خونی شود.
- گاستریت آتروفیک: التهاب مزمن در معده می‌تواند موجب از دست رفتن پوشش معده و غده‌ها شود.
- زخمهای گوارشی: زخمهای گوارشی می‌تواند در پوشش معده و دوازدهه شکل بگیرد.
- رشد توده در پوشش معده: خطر توده‌های خوش خیم و بدخیم هر دو در افراد مبتلا به ورم معده افزایش می‌یابند. اگر هلیکوباکتر پیلوری موجب ورم معده شود، موجب افزایش خطر نوعی از سرطان به عنوان لنفوم بافت لنفوئیدی مرتبط با مخاط معده (MALT) نیز خواهد شد.
ورم معده حاد معمولا منجر به اختلالات نمی‌شود.
علل ورم معده و انواع آن 
علل و انواع مختلفی از ورم معده وجود دارد. ورم معده پس از ضعف پوشش مخاطی حفاظت کننده معده بوجود می آید. شیره‌های گوارشی می‌توانند بعدا صدمه می‌زنند و دیواره‌های معده را ملتهب می‌کند.
دو نوع اصلی گاستریت وجود دارد.
- ورم معده فرسایشی: این شکل از گاستریت شدید است و شامل التهاب و فرسوده شدن پوشش معده است. یک نمونه آن گاستریت استرسی حاد است که تغییرات را به علت بیماری جدی دنبال می‌کند. گاستریت فرسایشی معمولا در ابتدا سریع است اما ممکن است با گاستریت مزمن طول بکشد.
- ورم معده غیر فرسایشی: شکل غیر فرسایشی ورم معده شامل تغییراتی در پوشش معده است.
ورم معده علل متعددی دارد اما شایعترین علت آن عفونت هلیکوباکتری در معده است. البته بعضی از انواع آن به هنگامی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی به طور نامناسبی به پوشش معده حمل می‌کند از جمله گاستریت آتروفیک خود ایمن.
انواع دیگری وجود دارد که ناشی از ضربه یا صدمه به معده است. یک نمونه از آن ورم معده گاسترکتومی است جایی که دیواره معده بعد از از بین رفتن بخشی از معده، تخریب می‌شود.
معلوم نیست چرا این اتفاق می‌افتد. ظاهرا گاستروتکتومی ممکن است موجب افزایش ریفلاکس، واکنشهای ناشی از عصب واگ یا کاهش در تعداد اسیدهای تحریک شده بوسیله هورمونها باشد.
انواع دیگر عبارتند از:
- ورم معده عفونی ایجاد نشده بوسیله هلیکوباکتر پیلوری: ویروسها یا قارچها می‌توانند موجب ورم معده در افراد با مشکلات سیستم ایمنی یا بیماریهای طولانی مدت شوند.
- گاستریت تابشی: قرار گرفتن بخش شکم در معرض تابش اشعه می‌تواند پوشش معده را تحریک کند.
- گاستریت ائوزینوفیلیک: این شکل از ورم معده می‌تواند به علت یک واکنش آلرژیک رخ دهد. علت واکنش آلرژیک ناشناخته است.
- بیماری منتریه: این اختلال نادر است و شامل بروز ضخیم شدگی و کیست در دیواره معده است.
تاکنون مشخص نشده گاستریت چطور شیوع پیدا می‌کند. غذا، آب یا ظروف آلوده ظاهرا در انتقال هلیکوباکتر پیلوری از شخصی به شخص دیگر، نقش بازی می‌کند. البته تعدد علتها اثبات آن را مشکل می‌کند.
عوامل خطر
بعضی افراد بیشتر در معرض خطر ورم معده هستند. چندین بیماری و عوامل سبک زندگی هستند که می‌توانند احتمال ابتلا به التهاب معده را افزایش دهند.
عوامل خطر برای ورم معده عبارتند از:
- عفونت باکتریایی بخصوص عفونت با هلیکوباکتر پیلوری
- عفونتهای ویروسی، قارچی یا انگلی
- سیگار کشیدن
- استفاده از کوکائین
- استرس
- استفاده مرتب از مسکنهایی همانند داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی همانند آسپرین، ایبوپروفن (ادویل، موترین و غیره) و ناپروکسن (آلیو، آناپروکس) می‌توانند هم موجب ورم معده حاد هم هم مزمن شوند. استفاده از این داروها به صورت مرتب یا مصرف زیاد آنها ممکن است ماده اصلی که به نگهداری پوشش حافظتی معده کمک می‌کند، کاهش می‌دهد.
- مصرف مرتبهای داروهایی همانند استروئیدهای تجویزی، شیمی درمانی، مکلمهای پتاسیم و آهن
- سن بالا. افراد مسن بیشتر در معرض ابتلا به گاستریت هستند چون پوشش معده با افزایش سن نازکتر می‌شود چون بزرگسالان بیشتر احتمال ابتلا به عفونت هلیکوباکتر یا اختلالات خود ایمن نسبت به افراد جوانتر هستند.
- استفاده زیاد از الکل. الکل می‌تواند دیواره معده را تحریک و تخریب کند که معده را مستعد آسیب توسط شیره‌های معدی می‌کند. مصرف بیش از حد الکل باعث ایجاد گاستریت جاد می‌شود.
- حمله سلولهای خود بدن به معده. این نوع گاستریت خود ایمن نام دارد. این نوع از گاسترست موقع بوجود می‌آید که بدن به سلولهایی که دیواره معده را می‌سازند، حمله می‌کند. این واکنش می‌تواند سد محافظتی معده را فرسوده می‌کند. گاستریت خود ایمن، این نوع ورم معده است که بدن به سلولهایی حمله می‌کند که پوشش معده را می‌سازند. این واکنش می‌تواند سد حفاظتی معده را تخریب کند. گاستریت خود ایمن بیشتر در افراد مبتلا به اختلالات خودایمن از جمله بیماری هاشیموتو و دیابت نوع ۱، شایعتر است. ورم معده خودایمنی می‌تواند با کمبود ویتامین B12 همراه باشد.
- بیماریهای دیگر: ورم معده ممکن است همراه با مشکلات بهداشتی دیگر از جمله ایدز یا HIV، بیماری کرون و عفونتهای انگلی، همراه باشد.
- سابقه استفراغ کردن مزمن
- قرار گرفتن در معرض پرتوها یا پرتو درمانی یا قرار گرفتن در معرض آلودگی
تشخیص
اگر چه پزشکان معمولا پس از صحبت با بیمار و دریافت شرح حال وی و انجام معاینه به ورم معده مشکوک می‌شوند، ممکن است یک یا چند آزمایش و یا آزمون تشخیصی زیر برای آنها انجام شود.
- آزمایش تست هلیکوباکتر پیلوری: پزشک آزمایش را توصیه می‌کند تا مشخص کند که آیا باکتری هلیکوباکتر پیلوری دارید یا خیر. نوع آزمایشی که انجام می‌شود بستگی به وضعیت شما دارد. هلیکوباکتر پیلوری را میتوان با آزمایش خون، آزمایش مدفوع یا تست تنفسی مشخص کرد. برای تست تنفسی، شما یک لیوان کوچک از مایعی بی مزه می‌نوشید که حاوی کربن رادیواکتیو است. باکتریهای هلیکوباکتر پیلوری مایع آزمایش را در معده تجزیه می‌کند. بعد شما در یک کیسه فوت می‌کنید، که بعد بسته می‌شود. اگر با هیلکوباکتر پیلوری آلوده شوید، نمونه حاوی کربن رادیواکتیو خواهد بود. برای بررسی اختلالات ناشی از هلیکوباکتر آزمایش خون برای تعیین وجود کم خونی انجام می شود.
- استفاده از آندوسکوپی: به هنگام آندوسکوپی، پزشکتان یک لوله انعطاف پذیر را با یک لنز (اندوسکوپ) از طریق گلو و داخل مری، معده و روده باریک می‌فرستد. با استفاده از آندوسکوپ، پزشک علائم التهاب را می‌بیند. اگر پزشک چیزی غیر طبیعی حین بررسی ببیند، یک نمونه از پوشش معده بر می‌دارد. نمونه برداری می‌تواند حضور هلیکوباکتر پیلوری را هم در پوشش معده مشخص کند.
- عکس رادیولوژی: گاهی اوقات یک نوع عکس رادیولوژی با نام بلع باریوم انجام می‌شود که عکسهای رادیولوژی از مری، معده و روده باریک گرفته می‌شود تا اختلالات آنها مورد بررسی قرار گیرد. برای اینکه زخمها قابل مشاهده‌تر شود، باید یک مایع سفید نقره‌ای (حاوی باریوم) را ببلعید تا پوششی را روی مسیر گوارشی ایجاد کند. این ماده به هیچ عنوان بدمزه نیست و مزه‌ای شبیه به غذای بچه دارد. انجام این نوع عکس و زمانی که انجام آن طول می‌کشد بستگی کامل به همکاری بیمار دارد. برای ایجاد تصاویر بهتر بهتر است مایع به آرامی فرو داده شود و حالتهای مختلفی را برای گرفتن عکس گرفت. این نوع عکس همچنین باعث می‌شود وجود هر گونه غده یا تومور در گلو و مسیر گوارشی مشخص شود. کسانی هم که علاقه‌ای به انجام روش آندوسکوپی ندارند، این روش برای آنها مناسب است اگر چه بررسی آندوسکوپیک به مرابت بهتر از عکس رادیولوژی است.
درمان
درمان دارویی
درمان ورم معده بستگی به علت آن دارد. اگر ورم معده حاد به دلیل قرصهای مسکن غیر استروئیدی مثل ایبوپروفن یا سایر داروها و یا مصرف زیاد الکل ایجاد شده باشد، شاید خودداری از مصرف این داروها و ترک الکل برای درمان علائم شما کافی باشد. درمان دارویی ورم معده معمولا به صورت زیر است:
- داروهای آنتی بیوتیک برای ریشه کنی هلیکوباکتر پیلوری: وقتی حضور باکتری pylori در سیستم گوارشی با انجام آزمایش مشخص شود، پزشکان ترکیبی از آنتی بیوتیکها (معمولا دو نوع آنتی بیوتیک) همانند کلاریترومایسین (بیاکسین) و آموکسی سیلین (آموکسیل، اوجمنتین، سایرین) یا مترونیدازول (فلاژِیل) برای کشتن باکتریها، تجویز می‌شود. آنتی بیوتیکها باید به صورت کامل و طی یک دوره یک هفته تا ۱۴ روزه مصرف می‌شوند. در این مدت سعی کنید هیچ دوز دارویی را فراموش نکنید. احتمالا دو تا سه روز اول علائم شما کاهش خواهد یافت اما این نباید باعث شود که مصرف داروها را کنار بگذارید چون ریشه کنی کامل هلیکوباکتر بسیار مهم است.
- داروهای بازدارنده پمپ سدیم: بازدارنده‌های پمپ پروتون با مسدود کردن عمل بخشهایی از سلولهای تولید ننده اسید، این ماده را کاهش می‌دهند. این داروها شامل داروهای تجویز و بدون نسخه امپرازول (پریلوسک)، لانزاپرازول (پرواسید)، رابپرازول (اسیفکس)، اسموپرازول (نکسیوم)، دکسلانسوزپرازول (دکسیلانت) و پنتوپرازول (پروتونیکس) است. استفاده طولانی مدت از بازدارنده‌های پمپ پروتون بخصوص در دوز بالا ممکن است خطر شکستگی لگن، مچ دست و ستون فقرات را افزایش دهد. از پزشکتان در مورد استفاده همزمان از یک مکمل کلسیم سوال کنید. این داروها همچنین منجر به افزایش خطر ابتلا به نارسایی کلیوی، زوال عقل و کمبود مواد مغذی می‌شوند.
- داروهای کاهش دهنده اسید: مسدود کننده‌های اسید که مسدود کننده‌های هیستامین نیز نام دارند، مقدار اسید آزاد شده در سیستم گوارشی را کاهش می‌دهند که درد ورم معده را کاهش می‌دهد و درمان را سرعت می‌بخشد. این داروها بصورت نسخه‌ای و بدون نسخه موجود هستند. مسدود کننده‌های اسید عبارند از رانیتیدین (زانتاک)، فاموتیدین (پپسید)، سایمتدین (تاگامت HB) و نیزاتیدین (اکسید ای ار).
- ضد اسیدهای خنثی کننده معده: پزشکان عمدتا یک داروی ضد اسید هم در رژیم دارویی قرار می‌دهند. ضد اسیدها، اسید معده موجود را خنثی می‌کنند و می‌توانند درمان درد را سریعتر کنند. عوارض جانبی آن بسته به نوع مواد تشکیل دهنده یبوست یا اسهال است.
درمانهای خانگی و تغذیه مناسب
درمانهای گفته شده در زیر ممکن است برای همه اثر یکسانی نداشته باشد بنابراین هر فردی باید سعی کنید چند تا از روشهای زیر را انجام دهد تا ببیند کدام یک برای وی بهتر است.
رژیم غذایی ضد التهاب
ورم معده نشان دهنده التهاب پوشش معده است بنابراین مصرف یک رژیم غذایی که به حداقل رساندن التهاب کمک می‌کند، به مرور زمان موجب کاهش درد و رفع علائم می‌شود. البته تحقیقات به طور قطعی نشان نداده‌اند که خوردن یک رژیم غذایی خاص موجب گاستریت یا پیشگیری از آن می‌شود. با استفاده از یک دفتر یادداشت می‌توانید مشخص کنید که چه غذاهایی علائم را تحریک می‌کند. بعد میتوان با استفاده از این اطلاعات مصرف یک غذا را کاهش داد یا از مصرف غذاهای خاص به طور همزمان خودداری کرد.
غذاهایی که معمولا به التهاب معده مربوط هستند عبارتند از:
- غذاهای آماده
- گلوتن
- غذاهای اسیدی
- محصولات لبنی (به جز ماست محلی)
- غذاهای شیرین
- غذاهای تند و پر ادویه
- الکل
- سویا
- ذرت
- نوشابه گازدار
- سیب زمینی
- نوشیدنی انرژی زا
- نوشیدن زیاد قهوه (بهتر است در مدت درمان از خوردن قهوه اجتناب شود)
- غذاهای با چربی ترانس
- نوشیدنی انرژی زا
- غذاهای سرخ شده
- آب پرتقال و گریپ فروت
- شکلات
- محصولاتی که حاوی گوجه هستند
مصرف مکمل سیر
بعضی از تحقیقات نشان می‌دهد که عصاره سیر می‌تواند به کاهش علائم ورم معده کمک می‌کند. استفاده از سیر خام و خوردن آن نیز می‌تواند خوب باشد. اگر کسی مزه سیر خام را دوس ندارد، می‌تواند آن را خرد کرده و همراه با یک یک قاشق کره بادام زمینی یا در میان یک عدد خرمای خشک شده مصرف کند. شیرینی کره بادام زمینی یا خرما به پنهان کرده طعم سیر کمک می‌کند.
مصرف پروبیوتیکها
پروبیوتیکها می‌توانند به بهبود گوارش و تحریک حرکات منظم روده کمک کنند. مکملهای پروبیوتیک باکتریهای خوبی را به سیستم گوارشی انسان ارائه می‌کنند که ممکن است به توقف گسترش هلیکوباکتر پیلوری کمک کند.
خوردن غذهای حاوی پروبیوتیک ممکن است علائم ورم معده را بهبود دهد. این غذاها عبارند از:
- ماست
- کیمچی
- کمبوچا
- کلم شور
- کفیر
نوشیدن چای سبز و عسل ارگانیک
یک تحقیق نشان داد که نوشیدن چای سبز یا سیاه حداقل یک بار در هفته می‌تواند به میزان چشمگیری فراوانی هلیکوباکتر پیلوری را در سیستم گوارشی کاهش دهد.
عسل مانوکا یا هر نوع عسل ارگانیک دیگری که دارید نیز مفید است چون حاوی خواص ضد باکتری است که به مبارزه با عفونت کمک می‌کند. بعضی از افراد معتقدند که نوشیدن آب گرم به تنهایی می‌تواند معده را تسکین داده و به گوارش کمک کند.
خوردن غذاهای سبکتر
خوردن غذاهای سنگین با کربوهیدرات بالا می‌تواند روی سیستم گوارشی فشار وارد کرده و ورم معده را تحریک کند. خوردن وعده‌های کوچک به طور منظم طی روز می‌تواند به تسهیل فرایندهای گوارشی و کاهش علائم ورم معده کمک کند. به جای سه وعده معمول در روز، شش وعده غذایی کوچک داشته باشید.
خودداری از سیگار کشیدن و سو مصرف مسکنها
سیگار کشیدن به پوشش معده صدمه می‌زند و خطر ابتلا به سرطان معده را بالا می‌برد. مصرف زیاد اروهای مشسکن بدون نسخه همانند آسپرین یا ایبوپروفن نیز به پوشش معده صدمه می‌زند و ورم معده را بدتر می‌کند.
کاهش استرس
استرس می‌تواند موجب بروز ورم معده شود بنابراین کاهش استرس راهکاری مهم برای کمک به مدیریت این بیماری است.
تکنیکهای مدیریت استرس عبارتند از:
- ماساژ
- مدیتیشن
- یوگا
- تمرینات تنفسی
پیشگیری
علت ورم معده در میان افراد مختلف متفاوت است با این حال با انجام بعضی از کارها میتوان از علائم ناراحت کننده اجتناب کرد.
- اجتناب از غذاهای تحریک کننده
- ترک سیگار
- مدیریت و کاهس استرس
- اجتناب از الکل
- حفظ سلامت وزن
- اجتناب از سو مصرف داروهای مسکن
- حفظ بهداشت غذایی و شستن دستها قبل از غذا برای پیشگیری از ورود هلیکوباکتر پیلوری به معده و همچنین بهداشت کامل ظروف.
درمانهای خانگی می‌توانند به کنترل ورم معده کمک کنند. البته اگر علائم از بین نروند باید به پزشک مراجعه کرد.
تفاوت ورم معده و زخم معده
ورم معده و زخم معده دو نوع زخم گوارشی هستند. زخم گوارشی زخمی داخل پوشش معده یا بالای روده باریک (دوازدهه) است. یک روش برای پی بردن به ابتلا به ورم معده یا زخم معده این است که کجا و چه موقع علائم ظاهر می‌شوند. برای بعضی از افراد فاصله بین وعده‌های غذایی یک زخم تشدید می‌شود. برای بعضی دیگر، خوردن غذا ممکن است تحریک کننده درد باشد. محل دقیق درد همیشه با موقعیت زخم مطابقت نمی‌کند. گاهی اوقات درد به آن بخش ارجاع می‌شود. این بدین معناست که ممکن است درد دور از زخم واقعی است.
ورم معده و زخم معده هر دو ممکن است توسط هلیکوباکتر پیلوری بوجود آیند اما زخم معده تنها ناشی از هلیکوباکتر پیلوری است. ورم معده تنها موجب التهاب گاستریک یا معده می‌شود اما زخم معده علاوه بر معده ابتدای روده باریک یا دوازدهه را نیز درگیر می‌کند.
چشم انداز درمان ورم معده
چشم انداز درمان گاستریت بستگی به علت ایجاد کننده آن دارد. ورم معده حاد معمولا با درمان به سرعت رفع می‌شود. مثلا عفونت هلیکوباکتر پیلوری را میتوان با یک یا دو دوره مصرف آنتی بیوتیک درمان کرد. البته گاهی اوقات درمان شکست می‌خورد و می‌تواند به مزمن یا طولانی مدت تغییر کند. با پزشکتان صحبت کنید تا یک برنامه درمانی موثر برای شما تهیه کند.
خلاصه‌ای در مورد ورم معده
- ورم معده می‌تواند خطر بیماریهای دیگر گوارشی از جمله زخم معده و سرطان را افزایش دهد.
- افراد مبتلا به ورم معده معمولا درد تیز، سیخ کشیدن یا دردهای سوزناک در مرکز بالای شکم یا پایین سمت چپ را اظهار می‌کنند.
- دو نوع اصلی ورم معده فرسایشی و غیر فرسایشی هستند. ورم معده فرسایشی پوشش معده را از بین می‌برد و غیر فرسایشی موجب تغییر برای پوشش معده می‌شود.
- سیگاریها و افرادی که بطور مرتب از داروهای مسکن استفاده می‌کنند از داروهای مسکن استفاده می‌کنند در خطر ورم معده هستند.
- افراد مبتلا به ورم معده باید غلات صبحانه، سیب و عسل بخورند. چایهای گیاهی نیز برای نوشیدن خوب هستند. از نوشیدنیهای کافئین دار، محصولات لبنی و غذاهای تند اجتناب کنید.
- داروهای مورد استفاده برای درمان ورم معده شامل آنتی بیوتیکها و کاهش دهنده‌های اسید با کارکردهای مختلف هستند.
ترجمه و تالیف اختصاصی توسط داروباکس
منابع:
