استرس و بارداری؛ استرس چگونه مانع از بارداری و رشد جنین می‌شود؟

حتماً شما هم درباره اهمیت استرس و بارداری شنیده‌اید. درواقع برای زوج‌های بسیاری پیش آمده که بعد از چند ماه اقدام برای بارداری نتیجه نگرفته‌اند و بعد از انجام آزمایش‌های بسیار، پزشک به ان‌ها گفته مشکلی از لحاظ سلامتی و باروری ندارند و تنها باید استرس‌شان را مدیریت کنند و این امر به ویژه در خانم‌ها بسیار اهمیت دارد. در این مقاله می‌خواهیم نگاهی علمی به موضوع استرس و بارداری داشته باشیم و ببینیم چطور و با چه مکانیزمی استرس مانع از بارداری می‌شود و حتی اگر بارداری هم اتفاق بیفتد این استرس چگونه می‌تواند به جنین داخل رحم آسیب بزند. درواقع آگاهی از اتفاقاتی که در بدن ما می‌افتد می‌تواند ما را به سمت مدیریت هر چه بهتر سبک زندگیمان رهنمون شود.

فهرست مطالب ارائه‌شده به صورت زیر است:

• مقدمه
• استرس و بارداری
• تأثیر استرس روی محور HPG
• تأثیر استرس در بارداری و زایمان
• تأثیر استرس روی جنین و نوزاد
• تفاوت‌های جنین پسر و دختر در تاثیرپذیری از استرس مادر
• نتیجه‌گیری
• خلاصه

این مقاله به صورت مبسوط نوشته شده است. با خواندن این مقاله شناخت عمیق‌تری نسبت به نحوه اثرگذاری استرس روی بدن و باروری پیدا خواهید کرد و با برخی از اصطلاحات علمی و پزشکی نیز آشنا می‌شوید. البته ما تلاش کرده‌ایم نحوه بیان را تا جای ممکن ساده کنیم. اما اگر به دلیل کمبود وقت می‌خواهید اطلاعات ارائه‌شده را به صورت فشرده‌تر مشاهده کنید ابتدا بخش خلاصه در انتهای مقاله و سپس بخش نتیجه‌گیری را مطالعه بفرمایید و در نهایت نظرات، تجربیات و پیشنهادات ارزشمندتان را در قسمت دیدگاه‌ها با ما و دیگران به اشتراک بگذارید 🙂

نکته مهم دیگری که باید به آن اشاره کنیم این است که ارائه این اطلاعات به معنی تجویز دارو یا دستورات پزشکی نیست و تجویز دارو یا توصیه‌های پزشکی فقط در صلاحدید پزشکان باتجربه قرار دارد. بنابراین قبل از هر اقدام اجرایی یا تغییر در سبک زندگی با پزشک‌ خود مشورت کنید.

Photo by Leah Kelley from Pexels

مقدمه

متأسفانه امروزه استرس جزء جدایی‌نشدنی زندگی مدرن شده است و البته فقط استرس روحی و روانی نیست که سلامتی ما را در همه ابعادش تهدید می‌کند، بلکه باید بدانیم که استرس انواع مختلفی دارد. ما قبلاً درباره انواع استرس صحبت کرده‌ایم:

استرس چیست و ما با چه کارهایی به بدنمان استرس وارد می‌کنیم؟

به طور خلاصه اختلال خواب، نوسان قند خون، انواع آلرژی‌ها و حتی میزان تحرک بدنی و ورزش و … هر کدام می‌توانند اثری مشابه با استرس روانی در بدن داشته باشند. بنابراین اگر در حال مدیریت استرس هستید باید همه این منابع استرس را کنترل کنید.

اصولاً بدن ما به صورت طبیعی توانایی مدیریت انواع استرس‌ها را دارد به شرطی که تحت استرس مزمن و مداوم نباشد. استرس مزمن کارکرد سیستم پاسخ به استرس را مختل می‌کند. درواقع نکته جالب اینجاست که وجود میزان مناسبی از استرس برای بدن مفید است! کلیدواژه‌ی مهمی که باید در اینجا به آن اشاره کنیم گلوکوکورتیکوئیدها (Glucocorticoids ) هستند. در نتیجه‌ی ایجاد استرس ( همه انواع استرس) در بدن، گلوکوکورتیکوئیدها در جریان خون ترشح می‌شوند. یکی از مهم‌ترین گلوکوکورتیکوئیدها، هورمون کورتیزول است که به عنوان یکی از هورمون‌های اصلی استرس شناخته می‌شود.

شاید برای شما هم جالب باشد که دلیل نامگذاری گلوکوکورتیکوئیدها تأثیر مهم‌شان روی متابولیسم گلوکز است. این نام از ترکیب سه کلمه (glucose + cortex + steroid ) تشکیل شده است.(ویکی‌پدیا)

• Glucose به این اشاره دارد که این هورمون‌ها روی متابولیسم گلوکز تأثیر دارند.
•  Cortex به این اشاره دارد که این هورمون‌ها توسط قسمت قشر ( Cortex) غدد آدرنال ( یا فوق کلیه) ساخته می‌شوند.
• Steroid به این اشاره دارد که ساختار این هورمون‌ها استروئیدی است.

گلوکوکورتیکوئیدها که اثرات مهم و زیادی روی متابولیسم گلوکز دارند طیف وسیعی از عملکردهای مهم و حیاتی زیادی در بدن را تنظیم می‌کنند. این هورمون‌ها مسئول پایداری متابولیکی بدن، سیستم قلبی و عروقی، تکثیر و بقای سلول‌ها، رشد، عملکردهای شناختی و رفتاری، سیستم ایمنی و تولید مثل هستند. به دلیل این اثرات وسیع و دارا بودن خواص قوی ضدالتهابی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی در کابردهای بالینی و حتی داروهای بدون نسخه، بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند. درواقع تخمین زده می‌شود که ۱.۲ درصد از جمعیت آمریکا یعنی تقریباً ۳.۶ میلیون نفر از داروهای گلوکوکورتیکوئیدی استفاده می‌کنند.

بنابراین گلوکوکورتیکوئیدها هم توسط بدن در شرایط استرس‌زا ترشح می‌شوند و هم ممکن است توسط داروها وارد بدن شوند. این هورمون‌ها هم مانند بسیاری از مواد طبیعی بدن ما سطح تعادلی دارند و اگر از میزان تعادلشان خارج شوند باعث اختلال عمل‌کرد در سیستم‌های مختلف بدن و از جمله سیستم تولید مثل خواهند شد.

Photo by negativespace from Pexels

استرس و بارداری

استرس معمولاً به شرایطی اتلاق می‌شود که به صورت واقعی یا انگاشته‌شده بقا و پایداری یک موجود را تهدید کند. اما سیستم بدن موجودات زنده در برابر این شرایط که قصد بر هم زدن تعادل و پایداری آن‌ها را دارد بیکار ننشسته و مجموعه‌ای از واکنش‌ها را بروز می‌دهد که با عنوان پاسخ استرس تعریف می شود. این پاسخ درواقع سعی در بازگرداندن شرایط پایدار قبل از استرس دارد. این پاسخ شامل فعال شدن طیف وسیعی از سیستم غدد درون‌ریز، سیستم عصبی و سیستم ایمنی است که پاسخ بدن به استرس نام دارد.

طی فرایند پاسخ بدن به استرس، بقا نسبت به فعالیت‌های فیزیولوژیکی کمتر ضروری برای بدن مانند رشد و تولید مثل اولویت بیشتری دارد.

سیستمی که در بدن وظیفه پاسخ به استرس را بر عهده دارد محور HPA ( مخفف hypothalamic–pituitary–adrenal) است. این سیستم متشکل از سه غده هیپوتالاموس ( hypothalamic)، هیپوفیز ( pituitary) و غدد ادرنال یا فوق کلیه ( adrenal) است. دو غده هیپوتالاموس و هیپوفیز در مغز واقع شده‌اند و غدد ادرنال درواقع دو غده بسیار کوچک هستند که در بالای کلیه‌ها قرار گرفته‌اند. با فعال شدن این سیستم، ابتدا هیپوتالاموس هورمونی به نام CRH* را ترشح می‌کند. این هورمون به غده هیپوفیز سیگنال می‌دهد و در مرحله دوم غده هیپوفیز هورمون ACTH* را آزاد می‌کند. در مرحله سوم این هورمون به غدد آدرنال نشانه می‌دهد که دسته‌ای از هورمون‌ها را وارد جریان خون کند. این هورمون‌ها شامل هورمون‌های گلوکوکورتیکوئیدها ( هورمون کورتیزول)، مینرالوکورتیکوئیدها (آلدوسترون) و آندروژن‌های فوق کلیوی ( آندروژن‌های هورمون‌های جنسی هستند که از غدد فوق کلیه ترشح می‌شوند.) است. وقتی سطح هورمون کورتیزول در خون به اندازه خاصی رسید حلقه‌های فیدبک منفی به غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز دستور می‌دهند که ترشح CRH و ACTH را کاهش دهند و بدن به وضعیت قبل از استرس برسد.

خب تا اینجا درباره سیستم پاسخ به استرس صحبت کردیم. قبل از اینکه تأثیر استرس بر بارداری و رشد جنین را مورد بحث قرار دهیم ابتدا باید درباره سیستم بلوغ اندام‌های جنسی و تولید مثل نیز صحبت کنیم. این سیستم توسط محور HPG ( مخفف hypothalamic–pituitary–gonadal) تنظیم می‌شود. این محور متشکل از سه غده هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد جنسی ( در خانم‌ها یعنی تخمدان‌ها) است. در این محور ابتدا غده هیپوتالاموس در مغز با ترشح هورمون GnRH* به غده هیپوفیز نشانه می‌دهد که دو هورمون FSH* و LH* را ترشح کند. این دو هورمون نیز به تخمدان‌ها دستور می‌دهند تا هورمون‌های جنسی ( مانند پروژسترون، استروژن و تستوسترون) را ترشح کرده و تخمک‌گذاری را نیز تنظیم نماید.

سلامتی هورمونی، باردار شدن، داشتن بارداری سالم و رشد جنین در گرو عمل‌کرد صحیح محور HPG است.

نکته مهم اینجاست که استرس بر همه سطوح عمل‌کرد محور HPG اثر منفی می‌گذارد. به عنوان مثال سطح بالای گلوکوکورتیکوئیدها ( مثلاً هورمون کورتیزول که در مواقع استرس ترشح می‌شود) در خون باعث مهار نورون‌های ترشح ‌کننده GnRH ، غده هیپوفیز و غدد جنسی شده و عمل‌کرد آن‌ها را مختل می‌کند.

Photo by freestocks.org from Pexels

تأثیر استرس روی محور HPG

در بخش قبلی گفتیم که سلامتی و کارکرد صحیح محور HPG در سلامت جنسی و باروری بسیار مهم و کلیدی است. تحقیقات انجام شده روی حیوانات و انسان‌ها نشان داده است که استرس اثر مهاری روی ترشح هورمون GnRH دارد و باعث کاهش سطح این هورمون می‌شود. همان‌طور که گفتیم این هورمون آغازگر فعالیت محور HPG است و هر گونه اختلال در آن باعث ایجاد اختلال در عمل‌کرد این محور خواهد شد. تحقیقات انجام شده روی گوسفندان نشان داده است استرس حاد ( که از طریق ایجاد انزوا، جابجایی، ایجاد افت قند خون و تزریق کورتیزول ایجاد شده بود) باعث سرکوب هورمون GnRH خواهد شد.

تحقیقات نشان می‌دهد استرس روی سطوح دیگر محور HPG نیز تأثیر می‌گذارد و باعث اختلال در ترشح هورمون LH توسط غده هیپوفیز نیز می‌شود.

همان‌طور که اشاره کردیم تحریکاتی که بدن آن‌ها را استرس تلقی می‌کند فقط شامل استرس روانی نیست. یک مطالعه روی زنان یائسه نشان داده است که بیماری‌های شدید و آسیب‌های مغزی باعث کاهش دو هورمون FSH و LH می‌شود.

همه‌ی این موارد نشان می‌دهد که استرس در همه اشکالش باعث ایجا اختلال در عمل‌کرد سیستم تولید مثل می‌شوند.

نسبت دو هورمون FSH و LH در سلامت هورمونی و باروری بسیار مهم است. درباره میزان ایده‌آل برای نسبت LH به FSH در انتهای مقاله زیر صحبت کرده‌ایم:

همه آزمایش‌های هورمونی مهم برای زنان

تحقیقات انجام شده بر روی موش‌ها نشان می‌دهد مصرف داروهای گلوکوکورتیکوئیدی با افزایش FSH و کاهش LH باعث افزایش این نسبت می‌شود.

درواقع فعالیت زیاد محور HPA ( که در اثر افزایش نرخ استرس‌های وارد شده به بدن اتفاق می‌افتد) باعث ایجاد اختلال در عمل‌کرد محور ‌‌HPG می‌شود. گفتیم فعالیت محور ‌HPA با ترشح هورمون CRH توسط هیپوتالاموس شروع می شود. درواقع هر چه فعالیت این محور افزایش یابد و از حالت تعادل خارج شود میزان CRH بیشتری ترشح خواهد شد. برخی از تحقیقات اثر افزایش CRH را روی قدرت باروری بررسی کرده اند.

تحقیقات نشان داده است افزایش CRH اثرات منفی روی تولید مثل دارد.

سطح بالای گلوکوکورتیکوئیدها ( چه ناشی از انواع استرس باشد و چه ناشی از مصرف داروهای گلوکوکورتیکوئیدی ) با اختلالات تخمک‌گذاری نیز مرتبط است. طی یک مطالعه بین سطح گلوکوکورتیکوئیدها و بلوغ تخمک‌ها و لقاح موفقیت‌امیز در زنانی که تحت لقاح آزمایشگاهی قرار گرفته بودن ارتباط پیدا شد. درواقع سطح بالای گلوکوکورتیکوئیدها روی توانایی تخمک‌ها برای بارور شدن اثرات منفی دارد.

تأثیر استرس در بارداری و زایمان

در طول بارداری فرآیندهایی در بدن جریان دارد که در زنان غیرباردار دیده نمی‌شود. یکی از این فرآیندها تولید میزان هورمون CRH ( شروع‌کننده فعالیت محور HPA) در جفت جنین است که بیشترین میزان خود را در زمان زایمان دارد. درواقع میزان هورمون CRH در زنان بارداری ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ برابر زنان غیرباردار است. یک فرضیه وجود دارد که می‌گوید افزایش سطح CRH به عنوان ”ساعت جنین” عمل می‌کند. مکانیزمی که مسئول مدت زمان بارداری و فرآیند‌های انقباضی قبل از زایمان است.

اگرچه هورمون CRH اضافه در بدن زنان باردار از طریق جفت ترشح می‌شود اما نکته جالب اینجاست که این هورمون می‌تواند تولید ACTH در هیپوفیز را تحریک کرده و باعث افزایش میزان گلوکوکورتیکوئیدها در خون شود. از طرف دیگر نشان داده شده است که گلوکوکورتیکوئیدها می‌توانند باعث افزایش CRH تولید شده توسط جفت شوند! این نتایج نشان می‌دهد که یک حلقه فیدبک مثبت وجود دارد که اگر میزان گلوکوکورتیکوئیدها در این حلقه از تنظیم خارج شود می‌تواند سیستم را به سمت ناپایداری ببرد! یعنی اگر گلوکوکورتیکوئیدهای ناشی از انواع منابع استرس‌زا برای بدن افزایش یابند می‌توانند تنظیمات بدن برای زمان‌بندی زمان زایمان را به هم بریزند و باعث زایمان زودرس شوند.

زایمان زودرس علت اصلی مرگ و میر نوزادان است و علی‌رغم منابعی که به این حوزه اختصاص داده شده در ۲۵ سال اخیر میزان آن کاهش نیافته است. به گزارش March of Dimes (ویکی‌پدیا: March of Dimes یک سازمان غیرانتفاعی ایالات متحده است که برای بهبود سلامت مادران و نوزادان فعالیت می کند. ) نرخ زایمان زودرس در ایالات متحده افزایش یافته است.

اگرچه زایمان زودرس علل مختلفی دارد اما استرس مادر به عنوان یک عامل بالقوه برای زایمان زودرس شناخته شده است. در مطالعه‌ای که بر روی ۹۳۵۰ مادر (و جنین) در ایالات متحده انجام شده بود، وقوع یک واقعه استرس‌زا که قبل از بارداری اتفاق افتاده بود، با افزایش ۴ برابری خطر برای زایمان زودرس همراه بود. یک مطالعه دیگر که در دانمارک انجام شده بود ارتباط بین وقوع واقعه استرس‌زا در شش ماهه قبل از بارداری و زایمان زودرس را نشان داد.

در یک مطالعه کوچک روی زنان آفریقایی-آمریکایی استرس دوران کودکی، مستقل از استرس بزرگسالی، با تولد زودرس نوزادان همراه بود.

البته ما با ارائه این نتایج نمی‌خواهیم استرس را در مادران باردار افزایش دهیم. ارائه این نتایج باید در جهت تلاش برای کاهش استرس‌ها باشد. نکته مهم این است که اگرچه تحقیقات متعددی ارتباط بین استرس و زایمان زودرس را نشان داده است اما استرس قبل از بارداری یا در دوران بارداری لزوماً زایمان زودرس را پیش‌بینی نمی‌کند و درواقع مکانیزم‌های اساسی ارتباط بین استرس و زایمان زودرس هنوز مشخص نیست.

برخی از تحقیقات افزایش فعالیت محور HPA و افزایش سطح هورمون CRH و کورتیزول در مادران باردار را گزارش کرده‌اند. به طور طبیعی سطح کورتیزول در اواخر بارداری و در زمان زایمان افزایش می‌یابد. این افزایش برای شروع فرآیند زایمان لازم است اما اگر استرس باعث شود کورتیزول بیشتری در بدن وجود داشته باشد تنظیمات طبیعی این هورمون از حالت تعادل خارج شده و ممکن است باعث زایمان زودرس شود.

Photo by Thiago Borges from Pexels

تأثیر استرس روی جنین و نوزاد

در این مقاله همچنان تأکید داریم که گلوکوکورتیکوئیدها نقش اساسی در بدن ما دارند و برای بدن ما و جنین ضروری هستند. این هورمون‌ها در طی رشد جنین برای بلوغ عمل‌کردی سیستم تنفسی بسیار مهم هستند. به همین دلیل وقتی زایمان زودرس اتفاق می‌افتد از ٰگلوکوکورتیکوئیدها برای جلوگیری از سندروم دیسترس تنفسی نوزادان (respiratory distress syndrome) استفاده می‌کنند.

اگرچه گلوکوکورتیکوئیدها برای سلامتی و زنده ماندن ما ضروری هستند اما افزایش آن‌ها چه از طریق منابع استرس‌زا برای بدن و چه از طریق داروهای گلوکوکورتیکوئیدی می‌تواند منجر به اثرات طولانی‌مدت در فرزندان شود. گلوکوکورتیکوئیدهای اضافی باعث هدایت شرایط بد محیطی از بدن مادر به جنین می‌شود، در رشد آن‌ها تغییراتی ایجاد می‌کند و برای همیشه در عمل‌کرد بافت‌ها و اندام‌های آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

چندین مطالعه انجام‌شده در طیف وسیعی از گونه‌ها نشان داده است که استرس مادر یا قرار گرفتن در معرض سطح بالایی از گلوکوکورتیکوئیدها قبل و حین بارداری با کاهش وزن نوزاد متولدشده همراه است. این فرزندان در معرض ریسک بیشتری برای ابتلا به بیماری‌های قلبی و متابولیکی، اختلال در عمل‌کرد محور ‌HPA و اختلالات عاطفی هستند. علاوه بر این تحقیقات اخیر نشان داده است اثرات قرار گرفتن در معرض گلوکوکورتیکوئیدها ( چه از طریق استرس و چه از طریق داروها) ممکن است در چندین نسل باقی بماند.

اثراتی که سطح گلوکوکورتیکوئید بالای ناشی از انواع استرس یا تجویز داروهای گلوکوکورتیکوئیدی می‌تواند در بدن جنین داخل رحم باقی بگذارد شامل موارد زیر است:

اثرات فیزیکی

• کاهش وزن هنگام تولد
• کاهش سایز
• بلوغ دیررس
• ریسک بالا برای ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند دیابت

اثرات قلبی

• افزایش فشار خون در پاسخ به استرس
• ریسک بالا برای بیماری‌های عروق کرونری

سایر اثرات

• عملکردهای مدیریتی و اجرایی ضعیف
• کاهش ترشح هورمون GnRH ( آغازگر محور HPG که مربوط به سلامتی سیستم هورمون‌های جنسی است.)
• افزایش تحریک‌پذیری و فعالیت سیستم ایمنی
• افزایش اضطراب

تحقیقات نشان داده است مادرانی که در زمان وقوع بلایا باردار بوده‌اند فرزندان‌شان دارای اختلالات رشدی بوده‌اند. در زمان قحطی هلند (۱۹۴۴-۱۹۴۵) نوزادانی که در اواسط یا اواخر بارداری در معرض قحطی قرار گرفته‌اند سبک‌تر، کوتاه‌تر، لاغرتر و دور سرشان کمتر از نوزادانی بود که در معرض قحطی قرار نگرفته بودند. این فرزندان همچنین با افزایش خطر ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند بیماری‌های عروق کرونری و دیابت نوع دو، افزایش فشار خون در پاسخ به استرس، عملکردهای شناختی ضعیف و افزایش ریسک ابتلا به اسکیزوفرنی و افسردگی روبرو بوده‌ند. تجزیه و تحلیل ژنوم این فرزندان نشان داد که در نواحی مختلفی از DNA آن‌ها متیلاسیون به طرز متفاوتی انجام شده بود ( ویکی‌پدیا: دی‌ان‌ای متیلاسیون یا متیل دارشدن ‌DNA (به انگلیسی: DNA methylation) یک فرایند بیوشیمیایی است که در رشد و نمو عادی موجودات رده بالا دارای اهمیت می‌باشد.) از جمله ژن‌هایی که مربوط به رشد و متابولیسم است.

همه این مطالعات نشان می‌دهد زنانی که در دوران بارداری دچار انواع استرس‌ها می‌شوند ممکن است یک محیط نامطلوب قبل از تولد را ایجاد کنند که منجر به نقصان در فرزندان می‌شود.

استرس مادر در بارداری می‌تواند در کودکی فرزندان، در طیف وسیعی از حوزه‌های رشد شامل خلق و خو، توانایی‌های شناخت، مهارت‌های زبانی و عملکردهای حرکتی خود را نشان دهد.

اثرات قرار گرفتن جنین در معرض گلوکوکورتیکوئیدهای مصنوعی بر روی حساسیت کودکان به ناملایمات اجتماعی-جمعیتی پس از تولد نیز بررسی شده است. کودکانی که هم در معرض هورمون‌های استرس قبل از تولد و هم در شرایط ناهنجاری اجتماعی–جمعیتی قرار داشته‌اند، در تست‌های استاندارد عملکرد حافظه طولانی مدت، عملکرد ضعیفی از خود نشان داده‌اند و این نتایج مستقل از هوش مادر و افسردگی همزمان مادر است.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض هورمون‌های مصنوعی استرس (داروهای گلوکوکورتیکوئیدی) ممکن است با افزایش حساسیت به مشکلات اجتماعی-جمعیتی بعد از تولد همراه باشد و عواقبی در عملکردهای شناختی داشته باشد که شش تا ۱۰ سال پس از تولد نیز ادامه خواهد داشت.

Photo by Rene Asmussen from Pexels

استرس و بارداری: تفاوت‌های جنین پسر و دختر در تاثیرپذیری از استرس مادر

تحقیقات نشان می‌دهد جفت و خون بند ناف نوزادانی که از مادران با وضعیت اقتصادی و اجتماعی پایین‌تر –که با استرس روانی، بی‌نظمی در هورمون کورتیزول و شرایط نامناسب محیطی همراه است – متولد شده‌اند ، مشخصات رونویسی فعالیت سیستم ایمنی بالاتر و بلوغ دیررس را نشان می‌دهد و این یعنی پاسخ رحمی به استرس منجر به تغییرات سیگنالینگ مولکولی می‌شود. علاوه بر این، شواهد نشان می‌دهد که جنین پسر و دختر از نظر پاسخ به استرس قبل از تولد متفاوت هستند.

مواردی از قبیل بیان سیتوکین ( cytokine expression) ، محور IGF ، عملکرد غدد آدرنال، رشد و … بسیار متأثر از هورمون کورتیزول هستند. تحقیقات نشان داده است جفت جنین دختر با تغییر در متابولیسم کورتیزول، بیان سیتوکین ، سیگنالینگ محور IGF ، عملکرد غدد آدرنال و رشد به تغییرات غلظت گلوکوکورتیکوئید پاسخ می‌دهد، در حالی که جفت جنین پسر به نظر می‌رسد مقاوم به گلوکوکورتیکوئید است، زیرا مواردی که معمولاً به کورتیزول پاسخ می‌دهند مانند بیان سیتوکین، محور IGF ، عملکرد آدرنال و رشد بدون تأثیر باقی مانده است.

درواقع مطالعات نشان می‌دهد که استرس مادر قبل از تولد می‌تواند نتایج متفاوتی را برای هر جنس بعد از دوره نوزادی داشته باشد. اثرات قرار گرفتن در معرض استرس برای جنین دختر تا دوران پیش از نوجوانی ادامه دارد و به صورت افزایش سطح اضطراب، اختلال در عملکردهای اجرایی و نشانگرهای عصبی مرتبط با این رفتارها بروز می‌یابد.

علاوه بر این جنین دختر – و نه پسر- که در اوایل بارداری در معرض افزایش سطح کورتیزول مادر قرار داشتند، قسمت آمیگدال مغز در آن‌ها به طور قابل توجهی بزرگ شده و سطح اضطراب در کودکی را نیز افزایش داده بود.

این نتایج نشان می‌دهد وقتی مادر در معرض مقدار اضافه گلوکوکورتیکوئیدها ( چه به صورت انواع استرس و چه به صورت دارویی) باشد پیامدهای متفاوتی روی جنین پسر و دختر خواهد داشت.

نتیجه‌گیری

اگرچه سطح گلوکوکورتیکوئید پایه برای باروری و رشد و تکامل جنین لازم است اما افزایش آن از طریق فعالیت زیاد محور HPA ( که در آخرین مرحله در این محور منجر به تولید گلوکوکورتیکوئید می‌شود) یا درمان‌های دارویی با گلوکوکورتیکوئیدها می‌تواند اثرات منفی روی باروری و سلامت جنین و زندگی آینده او داشته باشد.

افزایش فعالیت محور HPA ( بخوانید استرس مزمن) با تغییر عمل‌کرد هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد جنسی همراه است. علاوه بر این، فرزندان مادرانی که تحت استرس هستند می‌توانند با ناهنجاری‌هایی مانند کاهش وزن هنگام تولد، سطح اضطراب بالاتر، سطح عملکرد محور HPA بالاتر باشند و در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری‌های مختلف فیزیولوژیکی هستند.

اختلال در تولید مثل در نتیجه استرس یا قرار گرفتن در معرض داروهای گلوکوکورتیکوئیدی در چندین سطح از محور HPG ثبت شده است، و مکانیسم‌ها در برخی از این سطوح مورد بررسی قرار گرفته‌اند اما نتیجه تحقیقات در این حوزه هنوز کامل نیست و نیاز به مطالعات بیشتری دارد. بنابراین اگر تاکنون تحت استرس مزمن بوده‌اید و نگران سلامتی خود و جنین‌تان هستید بدانید که این نتایج قطعی نیستند و هر زمانی که تصمیم به مدیریت سبک زندگی و استرس بگیرید می‌توانید از مزایای آن برخوردار شوید.

خلاصه

استرس برای بدن ما چیز جدیدی نیست و بدن ما طوری طراحی شده که از پس آن برمی‌آید و حتی به آن نیاز هم دارد! اما بشرطها و شروطها!

شرط اینکه بدن ما توانایی مدیریت استرس را داشته باشد این است که به صورت مداوم در معرض آن نباشد. بله ما درباره استرس مزمن صحبت می‌کنیم. درواقع طبق تحقیقات انجام شده استرس مزمن سلامتی ما را در همه ابعادش تهدید می‌کند و قدرت باروری و سلامتی جنین داخل رحم نیز از این قاعده مستٍنا نیست.

اما نکته مهمی که باید به آن اشاره کنیم بدن ما فقط استرس روانی را استرس تلقی نمی‌کند بلکه استرس انواع مختلفی دارد. اختلال خواب و نداشتن خواب کافی، تغذیه نامناسب ( افزایش ناگهانی و کاهش قند خون، پرخوری، نرسیدن مواد مغذی به بدن و …)، حساسیت‌های غذایی و غیرغذایی، نداشتن تحرک (under training) و ورزش بیش از حد (over training) و … نیز از لحاظ فیزیولوژی به بدن استرس وارد می‌کنند. ما قبلاً درباره انواع استرس صحبت کرده‌ایم:

استرس چیست و از طریق چه منابعی به بدنمان استرس وارد می‌کنیم؟

در نتیجه وارد شدن استرس به بدن، سیستم پاسخ به استرس توسط بدن شروع به فعالیت می‌کند. سیستم پاسخ به استرس در بدن متشکل از هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد فوق کلیه (غدد آدرنال) است که به اختصار محور HPA ( مخفف hypothalamic–pituitary–adrenal) نامیده می‌شود. ابتدا هیپوتالاموس هورمونی به نام CRH را ترشح می‌کند. این هورمون به هیپوفیز می‌گوید که هورمونی به نام ACTH را ترشح کند و در آخرین مرحله هورمون ACTH به غدد آدرنال نشانه می‌دهند که هورمون‌هایی موسوم به گلوکوکورتیکوئیدها را وارد خون کنند. یکی از مهم‌ترین گلوکوکورتیکوئیدها هورمون کورتیزول است که احتمالاً نام آن را شنیده‌اید.

ما قبلاً درباره هورمون کورتیزول صحبت کرده‌ایم:

کورتیزول چیست و چگونه آن را به صورت طبیعی متعادل کنیم؟

کلیدواژه مقاله حاضر گلوکوکورتیکوئیدها هستند. این هورمون‌ها هم از طریق فعالیت محور HPA ( که در پاسخ به استرس فعال می‌شود) و هم از طریق داروهای گلوکوکورتیکوئیدی وارد بدن می‌شود.

نکته مهمی که باید به آن اشاره کنیم این است که گلوکوکورتیکوئیدها برای سلامتی بدن لازم هستند. این هورمون‌ها که اثرات مهم و زیادی روی متابولیسم گلوکز دارند طیف وسیعی از عملکردهای مهم و حیاتی زیادی در بدن را تنظیم می‌کنند. گلوکوکورتیکوئیدها مسئول پایداری متابولیکی بدن، سیستم قلبی و عروقی، تکثیر و بقای سلول‌ها، رشد، عملکردهای شناختی و رفتاری، سیستم ایمنی و تولید مثل هستند. به دلیل این اثرات وسیع و دارا بودن خواص قوی ضدالتهابی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی در کابردهای بالینی و حتی داروهای بدون نسخه، بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما نکته حائز اهمیت این است که اگر تعادل این هورمون‌ها ( به دلیل استرس یا داروهای گلوکوکورتیکوئیدی) در بدن به هم بخورد سیگنالینگ فعایت‌های وابسته به این هورمون دچار مشکل شده و بدن را به سمت اختلال در عملکرد خواهد برد و یکی از مشکلات مهم اختلال در باروری، سلامتی جنین و تأثیر روی نسل‌های بعدی است.

برای بررسی مکانیزم اثر فعالیت زیاد محور HPA روی باروری و سلامت جنسی ابتدا سیستم تنظیم عملکرهای جنسی را معرفی می‌کنیم. این سیستم، محور HPG ( مخفف hypothalamic–adrenal–gonadal ) نام دارد. تنظیم سیستم جنسی از مغر آغاز می‌شود. این محور شامل هیپوتالاموس و هیپوفیز در مغز و غدد جنسی ( در خانم‌ها تخمدان‌ها) است. ابتدا هیپوتالاموس هورمون GnRH را آزاد می‌کند. این هورمون به هیپوفیز نشانه می‌دهد که هورمون‌های LH و FSH را آزاد کند و در نهایت این دو هورمون به تخمدان‌ها دستور می‌دهند هورمون‌های جنسی استروژن، پروژسترون، تستوسترون را آزاد و تخمک‌گذاری را نیز تنظیم نمایند.

نکته کلیدی و مهم این است که اختلال در محور HPA روی عمل‌کرد محور HPG تأثیر زیادی دارد. معادل این جمله این است که استرس ( ترشح مقدار زیادی از هورمونهای گلوکوکورتیکوئیدی مانند کورتیزول ) روی قدرت باروری و سلامت جنسی تأثیر می‌گذارد. مکانیزم اثر آن در متن این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

نکته مهم دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که در طول بارداری بدن سطح بالاتری از گلوکوکورتیکوئیدها را نسبت به حالت عادی تجربه می‌کند و این می‌تواند به این معنی باشد که بدن در بارداری بیش از هر زمان دیگری به کاهش استرس و و کاهش سطح گلوکوکورتیکوئیدها نیاز دارد. گلوکوکورتیکوئیدها در بارداری در سیگنالینگ فرآیند بارداری و زایمان نقش دارند و اگر گلوکوکورتیکوئیدهای اضافی ( از طریق استرس یا داروهای گلوکوکورتیکوئیدی) در بدن وجود داشته باشد می‌تواند باعث زایمان زودرس شده و روی جنین نیز تأثیرات منفی داشته باشد.

چندین مطالعه انجام‌شده در طیف وسیعی از گونه‌ها نشان داده است که استرس مادر یا قرار گرفتن در معرض سطح بالایی از گلوکوکورتیکوئیدها قبل و حین بارداری با کاهش وزن نوزاد متولدشده همراه است. این فرزندان در معرض ریسک بیشتری برای ابتلا به بیماری‌های قلبی و متابولیکی، اختلال در عمل‌کرد محور ‌HPA و اختلالات عاطفی هستند. علاوه بر این تحقیقات اخیر نشان داده است اثرات قرار گرفتن در معرض گلوکوکورتیکوئیدها ( چه از طریق استرس و چه از طریق داروها) ممکن است در چندین نسل باقی بماند.

لطفاً برای کامل شدن اطلاعات ارائه‌شده در این مقاله پس از مطالعه بخش خلاصه بخش نتیجه‌گیری را نیز مطالعه بفرمائید.

مخفف‌ها*

CRH : مخفف corticotropin-releasing hormone

ACTH : مخفف adrenocorticotropic hormone

GnRH : مخفف Gonadotropin-releasing hormone

FSH : مخففfollicle-stimulating hormone

LH : مخفف luteinizing hormone

تالیف و ترجمه اختصاصی توسط داروباکس

منبع:

Joseph DN, Whirledge S. Stress and the HPA Axis: Balancing Homeostasis and Fertility. Int J Mol Sci. 2017 Oct 24 . used under CCBY