آزمایش‌ها و روش‌های تشخیص زوال عقل

سبک زندگی انسان امروزی باعث شدت یافتن بیماری‌های زیادی شده است که یکی از آن‌ها زوال عقل است. تشخیص زوال عقل یکی از چالش‌های پیش‌روی این بیماری است. امروزه روش‌های زیادی برای تشخیص این بیماری توسعه یافته است که بسیاری از آن‌ها هنوز وارد روند استاندارد پزشکی نشده‌اند و در آینده وارد بازار خواهند شد. در این مقاله درباره روش‌های به‌روز و رو به پیشرفت تشخیص زوال عقل صحبت خواهیم کرد.

فهریت مطالب:

• انواع نشانگرهای زیستی و آزمایشات
• تصویربرداری از مغز برای تشخیص زوال عقل: CT، MRI و PET
• بیومارکرهای مایع مغزی نخاعی (CSF)
• آزمایشات خون
• آزمایش ژنتیک
• آینده نشانگرهای زیستی

انواع نشانگرهای زیستی و آزمایشات

نشانگرهای زیستی (Biomarkers) شاخص‌های قابل‌اندازه‌گیری از اتفاقات و رویدادهای داخل بدن هستند. این نشانگرها را می‌توان در خون و مایعات دیگر بدن، اندام‌ها و بافت‌ها یافت. حتی برخی از آن‌ها را می‌توان به صورت دیجیتالی اندازه‌گیری کرد. نشانگرهای زیستی می‌توانند به پزشکان و محققان کمک کنند تا فرآیندهای بدن را ردیابی کنند، بیماری‌ها را تشخیص دهند، واکنش‌ بدن به داروها را رصد کنند و وضعیت  سلامتی را پایش کنند. به‌عنوان مثال، افزایش سطح کلسترول در خون یک نشانگر زیستی برای خطر حمله قلبی است.

قبل از اوایل دهه ۲۰۰۰، تنها راه مطمئن برای دانستن اینکه آیا فردی به بیماری آلزایمر مبتلا است یا نوع دیگری از زوال عقل، کالبد‌شکافی پس از مرگ بود. اما به لطف پیشرفت‌های تحقیقاتی، در حال حاضر برای کمک به پزشکان و محققان برای دیدن نشانگرهای زیستی مرتبط با زوال عقل در یک فرد زنده آزمایش‌های زیادی در دسترس است.

انواع مختلف نشانگرهای زیستی در تشخیص و تشخیص زوال عقل در ادامه آورده داده شده است. وقتی این نشانگرهای زیستی با آزمایش‌های دیگر ترکیب می‌شوند، می‌توانند به پزشکان کمک کنند تا تشخیص دهند که آیا فرد به آلزایمر یا زوال عقل مبتلا است یا ممکن است در معرض خطر ابتلا به آن باشد یا نه. با این حال، هیچ آزمایشی به‌تنهایی نمی‌تواند این شرایط را تشخیص دهد.

نشانگرهای زیستی تنها بخشی از یک ارزیابی کامل هستند.

در برخی موارد، این آزمایش‌های نشانگر زیستی تنها از طریق یک کلینیک تخصصی یا مرکز تحقیقات پزشکی در دسترس هستند. پزشکان متخصص در این زمینه عبارتند از متخصصان مغز و اعصاب، روانپزشکان سالمندان، روانشناسان اعصاب و متخصصان سالمندی.

Photo by Anna Shvets from Pexels

نشانگرهای زیستی بخش مهمی از تحقیقات درمورد زوال عقل هم هستند. این نشانگرها به محققان کمک می‌کنند تا تغییرات اولیه در مغز را شناسایی کنند، درک بهتری از عوامل خطرزا داشته باشند، شرکت‌کنندگانی که شرایط خاص آزمایش‌ها و مطالعات بالینی را دارند شناسایی کنند و نحوه‌ی واکنش بدن شرکت‌کنندگان به یک داروی آزمایشی یا مداخلات دیگر (مانند ورزش) را ردیابی کنند.

اطلاعات زیر به نحوه استفاده از برخی از این نشانگرهای زیستی برای اهداف تحقیقاتی (علاوه‌بر اهداف تشخیصی) اشاره می‌کنند.

تصویربرداری از مغز برای تشخیص زوال عقل

انواعی از اسکن مغز، پزشکان و دانشمندان را قادر می‌سازد تا عوامل مختلفی که ممکن است به تشخیص آلزایمر یا زوال عقل کمک کنند را بررسی کنند. پزشکان همچنین از اسکن مغز برای یافتن شواهدی از سایر منابع آسیب به مغز، مانند تومورها یا سکته مغزی که ممکن است مورد هدف تشخیص باشند استفاده می‌کنند.

اسکن‌های مغزی که برای کمک به تشخیص زوال عقل استفاده می‌شوند شامل CT، MRI و اسکن PET است.

توموگرافی کامپیوتری (CT)

توموگرافی کامپیوتری (Computerized tomography) یا سی‌تی اسکن نوعی کاربرد از اشعه ایکس است که از این اشعه برای تولید تصاویری از مغز یا سایر قسمت‌های بدن استفاده می‌کند. سی‌تی اسکن ناحیه‌ی سر می‌تواند کوچک شدن نواحی مغزی که ممکن است در اثر زوال عقل رخ دهد و همچنین نشانه‌هایی از دیگر منابع احتمالی این بیماری مانند عفونت یا لخته خون را نشان دهد.

برای کمک به تشخیص اینکه آیا فردی مبتلا به زوال عقل است، پزشک می‌تواند اندازه نواحی خاصی از مغز را با اسکن‌های قبلی یا با اندازه‌ای که برای سن فرد انتظار می‌رود مقایسه کند. گاهی اوقات از سی‌تی اسکن زمانی استفاده می‌شود که فردی به دلیل وجود فلز در بدنش، مانند ضربان‌ساز، واجد شرایط MRI نباشد.

تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI)

ام آ آی یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI مخفف Magnetic resonance imaging) برای تولید تصاویر دقیق از ساختارهای بدن، از جمله اندازه و شکل مغز و نواحی مغز از میدان‌های مغناطیسی و امواج رادیویی استفاده می‌کند. از آنجایی که MRI برای به دست آوردن تصاویر از میدان‌های مغناطیسی قوی استفاده می‌کند، افرادی که انواع خاصی از فلزها را در بدن خود دارند، مانند ضربان‌ساز، کلیپس جراحی یا ترکش، نمی‌توانند از این روش استفاده کنند.

مشابه با سی‌تی اسکن، MRI هم می‌تواند نشان دهد که آیا مناطقی از مغز دچار آتروفی ( تحلیل رفتن و کوچک شدن) شده است یا نه. اسکن‌های مکرر می‌توانند نشان دهند که مغز افراد در طول زمان چگونه تغییر می‌کند. شواهد از کوچک شدن مغز ممکن است احتمالی برای تشخیص آلزایمر یا زوال عقل باشد اما نمی‌تواند تشخیص قطعی را نشان دهد.

MRI تصویر دقیقی از رگ‌های خونی مغز نیز ارائه می‌دهد. قبل از تشخیص زوال عقل، پزشکان اغلب نتایج MRI را برای رد سایر علل تغییرات حافظه مانند خونریزی یا تجمع مایع در مغز بررسی می‌کنند.

در تحقیقات، انواع مختلف اسکن MRI برای مطالعه ساختار و عملکرد مغز در نحوه‌ی پیری سالم و در بیماری آلزایمر استفاده می‌شود. MRI همچنین می‌تواند برای نظارت بر ایمنی داروهای جدید و بررسی اینکه درمان چگونه می‌تواند در طول زمان بر مغز تأثیر بگذارد استفاده شود.

Photo by MART PRODUCTION from Pexels

توموگرافی با گسیل پوزیترون (PET)

اسکن تصویربرداری PET (مخفف Positron emission tomography) از مقادیر کمی از یک ماده رادیواکتیو به نام ردیاب برای اندازه‌گیری یک فعالیت خاصی – مانند مصرف انرژی – یا اندازه‌گیریر یک مولکول خاص در مناطق مختلف مغز استفاده می‌کند. اسکن PET از مغز عکس می‌گیرد و نواحی دارای فعالیت شیمیایی طبیعی و غیرطبیعی را نشان می‌دهد. انواع مختلفی از اسکن PET وجود دارد که می‌توانددر تشخیص زوال عقل به پزشکان کمک کند، مانند:

• اسکن PET آمیلوئید (Amyloid PET scans): این روش رسوب غیرطبیعی پروتئینی به نام بتا-آمیلوئید (beta-amyloid) را اندازه‌گیری می‌کند. سطح بالاتر بتا-آمیلوئید با وجود پلاک‌های آمیلوئیدی که نشانه بیماری آلزایمر است، مرتبط است.  پزشکان می‌توانند از تصویربرداری PET آمیلوئید برای کمک به تشخیص آلزایمر استفاده کنند. یک اسکن آمیلوئید مثبت ممکن است به این معنی باشد که علائمی که فرد تجربه می‌کند ناشی از آلزایمر است یا فرد در حال تجربه مراحل اولیه آلزایمر است. اما ممکن است افرادی پلاک‌های آمیلوئیدی داشته باشند و هرگز علائم آلزایمر را تجربه نکنند، بنابراین پزشکان این یافته‌ها را همراه با نتایج آزمایش‌های دیگر در نظر خواهند گرفت. اسکن آمیلوئید که فقط تعداد کمی پلاک آمیلوئید را نشان می‌دهد یا هیچ پلاک آمیلوئیدی را نشان نمی‌دهد، معمولاً به این معنی است که آلزایمر علت علائم فرد نیست. این نوع اسکن‌ اغلب در محیط‌های تحقیقاتی و برای شناسایی افراد در معرض خطر ابتلا به بیماری آلزایمر و آزمایش درمان‌های بالقوه استفاده می‌شود.
• اسکن PET تاو (Tau PET scans): این آزمایش تجمع غیرطبیعی پروتئین تاو (Tau) را تشخیص می‌دهد. پروتئین تاو در بیماری آلزایمر و بسیاری از انواع دیگ زوالر عقل‌ در درون سلول‌های عصبی به هم پیچیده می‌شود. اسکن PET تاو می‌تواند برای نظارت بر پیشرفت آلزایمر استفاده شود، اما معمولاً در روندهای پزشکی استاندارد استفاده نمی‌شود. این اسکن بیشتر در محیط‌های تحقیقاتی برای کمک به شناسایی افرادی که در معرض خطر ابتلا به آلزایمر هستند و همچنین برای آزمایش درمان‌های بالقوه استفاده می‌شود.
• اسکن PET فلورودوکسی‌گلوکز (Fluorodeoxyglucose (FDG) PET scans): این روش مصرف انرژی در مغز را اندازه‌گیری می‌کند. گلوکز، که نوعی قند است، منبع اولیه انرژی برای سلول‌ها است. مطالعات نشان می‌دهد که افراد مبتلا به زوال عقل اغلب در مناطق خاصی از مغز الگوهای غیرطبیعی کاهش مصرف گلوکز دارند. در مراقبت‌های بالینی، در صورتی که پزشک به زوال عقل پیشانی گیجگاهی (frontotemporal dementia) مشکوک باشد، ممکن است از اسکن FDG PET استفاده شود.

بیومارکرهای مایع مغزی نخاعی (CSF)

CSF (مخفف Cerebrospinal fluid) مایع شفافی است که مغز و نخاع را احاطه کرده و از مغز محافظت می‌کند. CSF همچنین مواد مغذی و شیمیایی متعددی را تامین می‌کند که به حفظ سلامت سلول‌های مغز کمک می‌کند. پروتئین‌ها و سایر مواد ساخته شده توسط سلول‌های مغز را می‌توان در CSF تشخیص داد. اندازه‌گیری تغییرات سطح این مواد می‌تواند به تشخیص مشکلات عصبی کمک کند.

پرمصرف‌ترین نشانگرهای زیستی CSF برای بیماری آلزایمر، بتا آمیلوئید ۴۲ (جزء اصلی پلاک‌های آمیلوئید در مغز)، تاو و فسفو تاو (اجزای اصلی گره‌های تاو در مغز، که یکی دیگر از مشخصه‌های آلزایمر هستند) را اندازه‌گیری می‌کند.

در عمل بالینی، بیومارکرهای CSF می‌تواند برای کمک به تشخیص آلزایمر یا سایر انواع زوال عقل استفاده شود. در تحقیقات، بیومارکرهای CSF ابزارهای ارزشمندی برای تشخیص زودهنگام یک بیماری عصبی و ارزیابی تأثیر داروهای تجربی هستند.

Photo by Anna Shvets from Pexels

آزمایشات خون برای تشخیص زوال عقل

پروتئین‌هایی که از مغز منشا می‌گیرند می‌توانند با آزمایش‌های دقیق خون اندازه‌گیری شوند. سطح این پروتئین‌ها ممکن است به دلیل آلزایمر، سکته مغزی یا سایر اختلالات مغزی تغییر کند. این بیومارکرهای خون از لحاظ تاریخی نسبت به بیومارکرهای CSF برای شناسایی آلزایمر و زوال عقل دقت کمتری داشته‌اند. با این حال، به لطف پیشرفت‌های تحقیقاتی انجام‌شده در این زمینه، اکنون برای اندازه‌گیری این پروتئین‌های مغزی روش‌های بهتری در دسترس هستند.

به‌عنوان مثال، اکنون برای اندازه‌گیری سطح بتا آمیلوئید امکان سفارش آزمایش خون برای دانشمندان و اکثر پزشکان وجود دارد و چند آزمایش مشابه دیگر نیز در حال توسعه هستند. با این حال، در دسترس بودن این تست‌های تشخیصی محدود است: یعنی این آطمایش‌ها در محیط‌های تحقیقاتی که در آن دانشمندان از نشانگرهای زیستی خون برای مطالعه‌ی تشخیص زودهنگام، پیشگیری و اثرات درمان‌های بالقوه استفاده می‌کنند، رایج‌تر هستند.

آزمایش ژنتیک برای تشخیص زوال عقل

ژن‌ها ساختارهایی در سلول‌های بدن هستند که از والدین فرد به او منتقل می‌شوند. این ساختارها حاوی اطلاعاتی هستند که ویژگی‌های فرد را تعیین می‌کند و سلول‌های بدن را سالم نگه می‌دارد. جهش در ژن‌ها می‌تواند منجر به بیماری‌هایی مانند آلزایمر شود. آزمایش ژنتیک نوعی آزمایش پزشکی است که DNA سلول‌های خون یا بزاق را برای تعیین ساختار ژنتیکی یک فرد تجزیه و تحلیل می‌کند. تعدادی از ترکیبات ژنتیکی ممکن است خطر ابتلا به بیک یماری که باعث زوال عقل می‌شود را تغییر دهد.

آزمایش‌های ژنتیکی معمولاً در محیط‌های بالینی برای تشخیص یا پیش‌بینی خطر ابتلا به آلزایمر یا زوال عقل استفاده نمی‌شوند. با این حال، یک متخصص مغز و اعصاب یا سایر متخصصان پزشکی می‌توانند آزمایش ژنتیکی را در شرایط خاصی تجویز کنند، مانند شرایطی که در آن یک فرد دارای سابقه‌ی خانوادگی قوی در آلزایمر در سنین پایین دچار الزایمر شده یا زوال عقل پیشانی گیجگاهی (frontotemporal dementia) دارد. آزمایش ژنتیک قبل از آزمایش و هنگام دریافت نتایج معمولاً با مشاوره ژنتیکی همراه است. مشاوره ژنتیک شامل صحبت در مورد خطرات، مزایا و محدودیت‌های نتایج آزمایش است.

در مطالعات تحقیقاتی، علاوه‌بر ارزیابی‌های دیگر، ممکن است از آزمایش‌های ژنتیکی هم برای پیش‌بینی خطر بیماری، کمک به مطالعه تشخیص زودهنگام، توضیح پیشرفت بیماری و مطالعه اینکه آیا ساختار ژنتیکی یک فرد بر اثرات یک بیماری تأثیر می‌گذارد استفاده شود.

نشانگرهای زیستی در آینده

پیشرفت در نشانگرهای زیستی در طول دهه گذشته به یافته‌های جدید هیجان‌انگیزی منجر شده است. اکنون محققان می‌توانند تغییرات مرتبط با آلزایمر را در مغز (در زمانی که افراد زنده هستند و نه پس از مرگشان) مشاهده کنند، شروع و پیشرفت بیماری را ردیابی کنند و اثربخشی داروها و سایر درمان‌های بالقوه را آزمایش کنند.

محققان به مطالعه و توسعه نشانگرهای زیستی برای بهبود تشخیص، شناسایی و درمان زوال عقل ادامه می‌دهند. این نشانگرها ممکن است روزی به‌طور گسترده در مطب پزشکان و سایر محیط های بالینی مورد استفاده قرار گیرند.

مقالات مرتبط:

همه‌ی شایعات رایج درباره علائم و درمان بیماری آلزایمر

ژن آلزایمر؛ آیا ابتلا به آلزایمر به ژن‌های ما بستگی دارد؟

آلزایمر چیست؟ همه چیز درباره علت، علائم و درمان این بیماری

تفوت فراموشکاری و آلزایمر؛ چه میزان فراموشکاری طبیعی است؟

آیا فراموشی و اختلال حافظه به معنای بیماری آلزایمر است؟

مراقبت از بیماران آلزایمری؛ چگونه از فردی که به آلزایمر شدید مبتلا است مراقبت کنیم؟

ترجمه اختصاصی توسط داروباکس

منبع:

 How Biomarkers Help Diagnose Dementia, Content reviewed: January 21, 2022National Institute on Aging,